میراث مکتوب- حموئیان یکی از خاندان‌های نادر و بزرگ ایرانی بودند که توانستند با ایجاد سنتی فکری و نظام آموزشی خانوادگی در طول چند قرن، بدون اتّکای مستقیم به نهادهای قدرت و حکومت، رجالی نامی را در حوزه‌های مختلف دینی، علمی، ادبی و سیاسی بپرورند.
اولین گزارش‌ها از حضور این خاندان در پیش از اسلام در منابعی تاریخی از جمله تاریخ طبری، تاریخ ثعالبی و تاریخ نیشابور آمده است. بنا بر این گزارش‌ها قباد، نوۀ یزدگرد ساسانی، در سفری از تیسفون به ترکستان، با دختر فردی که از او با عنوان «دهقان خراسان» یاد شده، ازدواج کرد و از او صاحب فرزندی به نام انوشیروان شد؛ بنا بر این فرض، انوشیروان ساسانی نوۀ دختری این دهقان نامدار است که جد اعلای آل حمویه نیز به شمار می‌رود.
در منابع پیش از اسلام همچنین در نیمۀ دوم قرن دوم در منابعی همچون تاریخ بیهق از فردی به نام عبدالرحمن حمّویه یاد شده که از ملاّکان صاحب‌نام و آبادگر خراسان بوده است. از این تاریخ به بعد کمتر قرنی می‌گذرد که نام فردی برجسته از رجال حمّوئی در آن به چشم نخورد.
حضور اعقاب و احفاد این خاندان تا قرن دوازدهم و تا زمان سالک‌الدین حموئی یزدی، طبیب و صوفی نامدار عصر شاه طهماسب صفوی در تواریخ محلی یزد ثبت و ضبط شده است.
سید سعید احمدپور مقدم، نویسندۀ کتاب خاندان حموئيان بعد از بیان اهمیت خاندان حمّوئی در نُه فصل به ترتیب به آشنایی اجمالی با حموئیان (فصل اول)، تراجم رجال خاندان حموئی (فصل دوم)، کارنامۀ ادبی حموئیان (فصل سوم)، کارنامۀ حموئیان در عرفان و تصوف (فصل چهارم)، کارنامۀ حموئیان در حوزۀ فقه و حدیث (فصل پنجم)، کارنامۀ سیاسی ایشان (فصل ششم)، کتاب‌شناسی خاندان حموئی (فصل هفتم) و شجره‌نامۀ آل حمویة بن عثمان پرداخته است. در هر فصل این اثر، به‌طور جداگانه، مطالبی به حموئیان خراسان، مصر و شام و حموئیان یزد و اردکان اختصاص یافته است.
رویکرد نویسنده در این کتاب توصیفی-تحلیلی است. احمدپور مقدم، با بررسیدن منابع فراوان، فهرستی جامع از تألیفات و مصنفاتی که در منابع گوناگون به حموئیان نسبت داده شده است، به دست داده است.
در حوزۀ اطلاعات جغرافیایی خاستگاه حموئیان، نویسنده اطلاعات دست اولی به دست داده که حاصل سفر و مشاهدۀ شخصی وی از توابع جوین و بحرآباد است. احمدپور مقدم چنین بیان می‌کند که هم‌اینک بقایای قلعه یا خانقاه این خاندان همچنان با نام «خونگاه» (که به ظنّ مؤلف شکل تغییریافتۀ «خانگاه/خانقاه» است) در اطراف آرامگاه دو تن از بزرگان حموئیان یعنی آرامگاه سعدالدین محمد و صدرالدین ابراهیم حموئی در بحرآباد، وجود دارد.
پس از این مقدمات، احمدپور مقدم، در فصل دوم به معرفی افراد خاندان، شرح زندگی و اقدامات مهم آنان در حوزه‌های مختلف فرهنگی و سیاسی پرداخته است. از جذابیت‌های این فصل می‌توان به ذکر روایت‌های مختلف دربارۀ شخصیت‌ها و یا نحوۀ درگذشت یا شهادت آن‌ها اشاره کرد که به‌عنوان نمونه امیرفخرالدین کاشف حموئی از رجال این خاندان در شام و دستگاه ایوبیان، از این جمله است.
در فصل‌های بعدی کارنامۀ ادبی و علمی این خاندان به تفکیک دیار محل سکونتشان مورد بررسی قرار گرفته است و از آنجا که بیشتر فضلای ایشان، علاوۀ بر تبحّر در زمینۀ طبّ و نجوم، از زمرۀ اهل فقه و حدیث و تصوّف نیز بوده‌اند، ذیل تشریح احوال و اقوال هریک، فهرستی از اجازات فقهی و عرفانی و مجازین ایشان نیز آمده است.
سعید احمدپور مقدم که دانش‌آموختۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران است، پیش از این کتاب که رسالۀ دکتری اوست، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد خود را با عنوان «جستاری در باب کارنامۀ فرهنگی حموئیان خراسان» نگاشته و اشراف خوبی بر منابع تاریخی‌ای دارد که به رجال این خاندان اشاره کرده‌اند و به نظر می‌رسد تمامی آن‌ها را با دقت بررسیده است.
در انتهای کتاب فهرست رجال این خاندان به ترتیب الفبایی آمده و نیز شجره‌نامه‌ای نیز در دو بخش عرضه شده است.
از آنجا که اثر مستقلی در باب شرح احوال و رجال خاندان حموئی تاکنون در دست نبوده، این اثر می‌تواند در کنار کتاب‌ها، جستارها و مقالات پیشین که آخرین آن با نام المشیخه (کنز السالکین)، خاندان حموئی یزدی، با مقدمۀ سید محمد طباطبایی بهبهانی (منصور)، در مرکز پژوهشی میراث مکتوب به چاپ رسیده است (در 1395 به صورت نسخه‌برگردان و در 1399 تصحیح انتقادی به صورت حروفی)، چشم‌اندازی نو در شناخت این خاندان تأثیرگذار در تاریخ سیاسی و فرهنگی ایران بگسترد و دستگیر پژوهندگان تاریخ و ادبیات باشد.
این کتاب توسط مرکز پژوهشی میراث مکتوب و با همکاری سازمان فرهنگی هنری شهرداری یزد و بنیاد اندیشه و احسان توحید به بازار نشر عرضه شده است.
خاندان حموئيان، بررسی كارنامۀ علمی، فرهنگی و سياسی خاندان حموئيان خراسان، شام و يزد، سيد سعيد احمدپور مقدم، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب + بنیاد اندیشه و احسان توحید، چاپ اول ۱۳۹۹، قطع وزيری، ۲۸۱صفحه، جلد سخت، بهاء: ۶۷۰۰۰تومان
فرزانه غلامرضایی