میراث مکتوب- شاهنامه فردوسی از جمله گنج‌های بی‌نظیر زبان و ادب فارسی است که با گذشت قرن‌ها از نگارش و خوانش و سرایش آن همچنان در پهنه فرهنگ، هنر و ادبیات ایران زمین می‌درخشد و خودنمایی می‌کند. گویی فردوسی و شاهنامه‌اش همچنان بر مدار آفرینش هستند و ذوق و شوق خواندن، فهمیدن و لذت بردن را طلب می‌کنند. با هم به مرور و معرفی شماری از کتاب‌های منتشر شده مرتبط با شاهنامه فردوسی می‌پردازیم.
«جادو و جادوگری در شاهنامه فردوسی» اثر شکوفه باغبان
نویسنده کتاب از دبیران و استادان با سابقه زبان و ادبیات فارسی شهرستان سمیرم استان اصفهان است و منبع اصلی، که نویسنده برای نگارش این کتاب از آن بهره گرفته، شاهنامه فردوسی چاپ مسکو تألیف «سعید حمیدیان» است.
در طلیعه فصل اول کتاب این نوشته شده است که شاهنامه بزرگترین و پرمایه‌ترین دفتر شعر بازمانده از عهد پادشاهی غزنویان و سامانیان و مهم‌ترین سند ارزش و عظمت زبان فارسی و روشن‌ترین گواه شکوه و رونق تمدن و فرهنگ ایرانی است.
اعتقاد به دستکاری در طبیعت و تلقین در جادوگری وجود داشته و در مراسم جادوگری، وِرد خواندن از ضروریات بوده است. این وِردها بر فردی که مورد جادو قرار می‌گیرد تأثیر می‌گذارد و چه بسا جادوگران بر اثر تلقین، می‌توانند بعضی از امراض سهلُ‌العلاج را درمان کنند.
اعتقاد به جادو در تمام دنیا رایج است اما از قرن هفدهم میلادی که سطح دانش و آگاهی عمومی بالا می‌رود، از میزان وابستگی به جادو هم کاسته می‌شود.
زنان، بیشترین صدمه‌ها را از جادوگری خورده‌اند و به نوشته نشریه زن روز در شماره ۱۳۵۴، زنان در مبارزه کلیسا، با جادوگری بیشترین صدمات را خورده‌اند و اصولاً هرگاه پای جهل در میان باشد، بیشترین خصومت‌ها، غضب‌ها، شهوت‌ها و مطامع متوجه زنان است.
جادو و جادوگری همواره به صورت عملی و لفظی رواج داشته و نمونه‌هایی از جادوی لفظی که هنوز هم آثار و بقایای آن بین مردم شایع است، دعا و نفرین میان عوام بوده که ساده‌ترین آن جادو است و از عهده هر کسی برمی‌آید. دعاهایی مانند “پیر شوی”، “خیر پیش” و نفرین‌هایی مانند “دستت بشکند”، “کور بشی”، “خیر نبینی” و از این قبیل.
جادوگران معمولاً بی‌اندام، زشت و کریه هستند و اقوام بدوی بعد از رئیس قبیله بالاترین ارزش را برای جادوپیشگان قائل بوده‌اند.
در صفحه ۳۷ کتاب نوشته شده است که یهودی‌ها ماهرترین جادوگران هستند و از قضا مبتکران جادو هم یهودیان بوده‌اند.
واژه سِحر و مشتقات آن ۵۱ بار در قرآن کریم تکرار شده و حرام بودن جادوگری و ساحری نیز با بیان تعدادی از آیات کلام خدا، مشخص شده است.
همچنین واژگان جادو و مشتقات آن از جمله جادویی، جادونژاد و جادوپرست، ۱۴۸ مرتبه در شاهنامه فردوسی تکرار شده است.
جادو در معنایی دیگر بدون منظور صریح و روشن در داستان زاده شدن رستم نیز استفاده شده و به نقل از «هانری ماسه» با اشاره به تولد رستم در صفحه ۸۶ آمده است: «این یک حراجی سزارینی است که خیلی پیش از آن که در اروپا اعمال شود، به وسیله قابله‌ای که در کار جادو و سِحر دست داشته در مورد رودابه به کار رفته و قرین موفقیت گردیده است.»
چاپ و نشر صالحیان، کتاب «جادو جادوگری در شاهنامه فردوسی» را در ۱۷۲ صفحه منتشر کرده است.
«شاهنامه‌نگاری؛ گذر از متن به تصویر» نوشته فاطمه ماه‌وان
شاهنامه حکیم اندیشمند توس، بیش از هر اثر ادبی دیگری در طول تاریخ ادبیات فارسی تصویرسازی شده است. هنر تصویرسازی و خوشنویسی در دوره امپراطوری صفویه و سلسله قاجار و پس از ورود چاپ سربی و سنگی به ایران، به هم گره خورد و نتیجه آن در آثاری مثل شاهنامه بروز کرد. صحنه‌های بزم و رزم و مجالس شاهنامه این اثر را برای تصویرگران عرصه مناسبی قرار داده است و همین تصاویر هم در دوره‌هایی بر شهرت و محبوبیت این اثر افزوده‌اند.
با این حال کمتر پژوهشگری تصاویر و نگاره‌های شاهنامه را به‌صورت علمی و دقیق موضوع پژوهش خود قرار داده است.
نویسنده این مجموعه نگاره‌های شاهنامه را از لحاظ هنری، ارتباطشان با روایت داستانی و نسخه‌شناسی بررسی کرده است و با تحلیل نگاره‌های شاهنامه‌های مصور (از جمله بایسنقری، طهماسبی، داوری) عوامل برون‌متنی و درون‌متنی مؤثر بر این نگاره‌ها را نیز کاویده است. در این میان شاخصه‌های تاریخی و جغرافیایی نیز برای بررسی آماری در نظر گرفته شده‌اند.
کتا دارای سه بخش اصلی است. در بخش اول با نام «چشم‌اندازی به نگارگری» تاریخ نگارگری و کتاب‌آرایی با کنار هم در نظر گرفتن وجوه هنری و ادبی شاهنامه بیان شده است. در بخش دوم (ساختار قدرت؛ ساختار تصویر) تأثیر پادشاهان و نهادهای قدرت بر مصورسازی و نگاره‌های شاهنامه بررسی شده است.
بخش سوم کتاب (برون متن و شاهنامه‌نگاری) به رابطه مخاطبان عام شاهنامه با این اثر در دوره‌های مختلف و معانی‌ای که از این رابطه برداشت می‌شود، اختصاص دارد.
انتشارات معین کتاب «شاهنامه‌نگاری؛ گذر از متن به تصویر» با مقدمه دکتر محمدجعفر یاحقی و مقدمه انگلیسی دکتر گابریل وندنبرگ در ۳۷۸ صفحه روانه بازار کتاب شده است.
«قصه‌های شاهنامه برای کودکان» نوشته محدثه قربانی
نوشتار و روانشناسی متن مناسب کتاب قصه‌های شاهنامه برای کودکان با عواطف، حساسیت و نوع برداشت گروه‌های سنی نوجوانان و کودکان متناسب است.
این کتاب علاوه بر کودکانی که می‌توانند بخوانند، برای خردسالانی که خواندن بلد نیستند هم مناسب است. بزرگ‌ترها می‌توانند برای آن‌ها کتاب را بخوانند. حتی گزینه مناسبی برای قصه‌های شب است تا کودکان با شخصیت‌های شاهنامه فردوسی و داستان‌های شنیدنی آن آشنایی پیدا کنند.
کتاب شامل داستان‌های “زال و سیمرغ”، “رستم و اسفندیار”، “آب حیات و اسکندر”، “کیومرث”، “بهرام گور”، “اکوان دیو” و “سیاوش” است.
در انتهای کتاب هم لیستی از معانی نام‌های فارسی و همچنین، معانی لغات برای افزایش دایره لغات شما در نظر گرفته شده است. لیست معانی واژه‌ها صرفاً برای آموزش بیشتر و کودکان کم سن و سال‌تر است. حتی برای کودکانی که می‌خواهند کلمات هم معنی بیشتری یاد بگیرند هم مناسب و کاربردی است.
در تمام صفحه‌ها برای هر داستان عنوان شده، عکس به کار گرفته شده است تا داستان جذاب‌تر باشد. برای حاشیه متن، تصاویر، فهرست کتاب، معانی نام‌ها، واژه نامه و حتی برای کلمه‌ی بسم‌الله الرحمن‌الرحیم، از نقوش اسلیمی استفاده شد تا کودکان تصویری از نقاشی‌های زیبای کهن داشته باشند و آشنایی کوچکی با آن پیدا کنند.
کتاب «قصه‌های شاهنامه برای کودکان» در ۱۳۸ صفحه نگاشته شده و کتاب الکترونیکی این مجموعه در سایت‌های کتاب موجود است.
«سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی» اثر محمد امین ریاحی
نویسنده کتاب سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی از پژوهشگران و فردوسی‌شناسانی است که در دو کتاب با جمع‌آوری تمام گفته‌ها و نوشته‌های مربوط به حکیم توس از تذکره‌ها و تاریخ‌ها، ضمن به‌دست‌دادن یک چشم‌انداز کلی از زندگی حماسه‌سرای بزرگ ایران و اثر بزرگش، مقدمه‌ای انتقادی بر هر یک مطالب نیز نگاشته است. این مطالب و متن‌ها به ترتیب تاریخی آورده شده‌اند تا اصالت هر مطلب مشخص شود.
نویسنده با بررسی این مطالب به این نتیجه رسیده است که مهم‌ترین منابع درباره زندگی فردوسی، نزدیک‌ترین منابع به عصر فردوسی، یعنی مقدمه‌های چهارگانه دست‌نویس شاهنامه (مقدمه شاهنامه ابومنصوری، مقدمه نسخه فلورانس یا مقدمه ۸۰۰ ساله، مقدمه سوم یا مقدمه اوسط و مقدمه بایسنقری) است که متعلق به قرون پنجم تا نهم می‌شوند.
او در مقدمه کتاب «سرچشمه فردوسی‌شناسی» گفته است: «این مجموعه سیر فردوسی‌شناسی را در هزار سال گذشته، چون آئینه روشنی پیش چشم جویندگان می‌گذارد، تا سابقه ظهور افسانه‌ها و مراحل تحولات آن‌ها را بنگرند و از افسانه‌ها به حقیقت‌ها برسند، و چهره تابناک بزرگترین حکیم و شاعر ایران را از پشت غبار قرون و اعصار به روشنی ببینند.»
کتاب «سرچشمه فردوسی‌شناسی» شامل ۶۵ گفتار کوتاه و جذاب است که شماری از آن‌ها عبارتند از: «فردوسی از زبان خودش»، «شاهنامه و شاعران معاصر فردوسی»، «نخستین مقلد و ستایشگر فردوسی»، «داستان پشیمانی محمود و فردوسی»
«پژوهشگاه علوم انسانی» کتاب «سرچشمه فردوسی‌شناسی» را روانه بازار کتاب کرده است.
«شاهنامه فردوسی و فلسفه تاریخ ایران» کتابی از مرتضی ثاقب‌فر
کتاب مورد اشاره با فلسفه تاریخ و خودآگاهی تاریخی پیوند دارد و ویژگی‌هایی را به تصویر می‌کشد که همگی نشان از آگاهی و خودآگاهی ایرانیان دارند. شاهنامه فردوسی دریای معرفت، حکمت، فلسفه، اخلاق و درس زندگی است و خودآگاهی تاریخی و حماسی در ایران و بازتاب آن در شاهنامه در این کتاب بررسی می‌شود، زیرا خودآگاهی ایرانی در تمام تاریخ و فرهنگ ایران پدیدار است.
«خودآگاهی ایرانی و پیدایش شاهنامه» در فصل نخست کتاب جای گرفته و در این فصل، ابتدا به پیشینه خودآگاهی تاریخی و حماسی در ایران و بازتاب آن در شاهنامه اشاره شده است. ثاقب‌فر می‌نویسد که خودآگاهی ایرانی در تمام تاریخ و فرهنگ ایران پدیدار است. همانند باور به مینوهای دینی، اعتقاد به نبرد نیکی و بدی و راستی و دروغ، ایمان به رسالت آدمی از سوی خداوند برای پیکار با بدی، اتکای به یزدان، گروش به نظام دادگرانه سیاسی، نقش طبقات اجتماعی و موارد دیگری که همگی نشان از آگاهی و خودآگاهی ایرانی دارند.
فصل دوم کتاب درباره «شالوده‌های فرهنگی شاهنامه» است. این شالوده‌ها شامل اسطوره‌های ایرانی و فلسفه دینی ایرانیان در روزگار باستان است. نویسنده، اسطوره، دین و حماسه را سه پایه‌ای می‌داند که روح یک قوم را می‌سازد و ژرفای فرهنگی جامعه را شکل می‌دهد. پس برای دریافت درون و محتوای شاهنامه چاره‌ای جز این نیست که از گذرگاه اسطوره و دین بگذریم. از این‌رو نویسنده کتاب به معنای اسطوره می‌پردازد و هسته درونی و گوهری اسطوره‌های کهن ایرانی را نشان می‌دهد.
در فصل «فلسفه شاهنامه، یا داستان تحقق مینوهای فرهنگی ایران»، به جستارهایی همانند خدا و آفرینش، نبرد نیکی و بدی، گیتی در آئینه کردار و گفتار قهرمانان شاهنامه باز می‌خوریم. «جستارهای بنیادی گاهانی در شاهنامه» عنوان فصل چهارم کتاب ثاقب‌فر است. نویسنده چهار جستار منش نیک، راستی، فرمانروایی آرمانی و پارسایی را بنیان‌های استوار فرهنگ ایران می‌داند و یادآور می‌شود که این بنیان‌ها، به‌گونه‌ای پیوسته و مدام در شاهنامه تکرار می‌شوند.
فصل پنجم کتاب به «ریشه‌های شکست» اختصاص دارد. در اینجا نویسنده می‌کوشد تا به پاسخ این پرسش دست یابد که چرا ایرانیان از اعراب شکست خوردند. به باور او کژروی‌های دینی و رخنه اندیشه‌های دینی دیگر در ایران روزگار ساسانیان، دو عامل بنیادی شکست دولت ساسانی از اعراب مسلمان بوده است. بی‌ایمانی مردم به دستگاه فرمانروایی و وجود شکاف‌های ناشی از تناقض‌های اندیشه‌ای درون حکومت ساسانی نیز از عواملی بوده‌اند که نویسنده آن‌ها را در پدید آمدن رویدادی که به پایان فرمانروایی ساسانیان انجامید، مؤثر می‌داند.
نویسنده در فصل پایانی بار دیگر به فلسفه تاریخ بازمی‌گردد و این نکته اساسی را با خواننده در میان می‌گذارد که میان فلسفه تاریخی که از زبان یک فیلسوف گفته می‌شود، با آنچه در نزد یک حماسه‌سرا می‌یابیم، تفاوت وجود دارد. فیلسوف در جست‌وجوی یافتن منطق و خردی برای تاریخ است.
دو انتشارات معین و قطره کتاب «شاهنامه فردوسی و فلسفه تاریخ ایران» را در ۴۱۴ صفحه به چاپ رسانده‌اند.
منبع: ایمنا