میراث مکتوب- همزمان با هفته بزرگداشت مقام معلم، مراسم اولین سالگرد درگذشت شادروان دکتر محمدرضا باطنی با حضور جمعی از همکاران و شاگردان و دوست‌داران ایشان، 20 اردیبهشت‌ماه 1401 به شکل حضوری و برخط (آنلاین) در تالار حکمت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
در این مراسم که به همت انجمن زبان‌شناسی ایران و پژوهشکده زبان‌شناسی پژوهشگاه و انتشارات فرهنگ معاصر برگزار شد، جمعی از همکاران و شاگردان قدیمی روانشاد دکتر محمدرضا باطنی سخنرانی کردند. این مراسم به دبیری دکتر شهین نعمت‌زاده، رئیس انجمن زبان‌شناسی ایران، برگزار شد.
دکتر حسن عشایری نخستین سخنران این بزرگداشت بود. ایشان آشنایی خود را با دکتر باطنی به جلسات سال 1365 در دانشگاه ایران نسبت داد. دکتر عشایری گفت: «دکتر باطنی از پیشگامان بررسی مغز و زبان بودند و در اولین سمپوزیوم نوروساینس دانشگاه ایران سخنرانی کردند و با همت ایشان این سمپوزیوم ادامه یافت». ایشان مقاومت علمی دکتر باطنی در برابر برخی بحث‌های شبه‌علمی و ضد علمی را از ویژگی‌های این استاد برجسته برشمرد. دکتر عشایری درمورد ترجمه کتاب «مغز من» دکتر باطنی گفت: «اگر نویسنده می‌خواست کتاب را به فارسی بنویسید، به این شفافی نمی‌توانست!». وی در پایان از کتاب «زیبایی‌شناسی مقاومت» به زبان آلمانی اشاره کرد و دکتر باطنی را یکی از مصادیق این کتاب برشمرد.
دکتر باطنی، استادی که چراغش به این خانه (وطن) روشنی بخشید
در ادامه سرکار خانم دکتر ژاله آموزگار دل‌نوشته خود را با عنوان «آنانکه ماندند» قرائت کرد. دکتر آموزگار گفت: «خوشبختانه دکتر باطنی از جمله استادانی بود که قدرش دانسته شد و چراغش به این خانه روشنی بخشید. در این خانه خاموش شد اما انوارش سال‌های سال روشنی‌بخش خواهد بود». ایشان ویژگی برجسته دکتر باطنی را ماندن در ایران و ساختن این کشور و ایرانی ماندن با همه مشکلات و صدمه‌ها برشمرد. وی در پایان از «دوستان کم‌طاقت» گله کرد که در سال‌های اخیر کشور را ترک کرده‌اند. دکتر آموزگار افزود: «در این اواخر بارها از او شنیدم: «خوشحالم که ایران ماندم. من از اینجا تکان نمی‌خورم». او صدمه دید اما تحمل کرد و ماند و در همین‌جا درخشید». دکتر آموزگار افزود: «او در اینجا خواهان داشت و از اندیشه‌اش جدا نشد».
«روشن‌نویسی» از ویژگی‌های علمی دکتر باطنی بود
دکتر علی‌اشرف صادقی دیگر سخنران این بزرگداشت بود. دکتر صادقی گفت: «درباره جنبه‌های مختلف علمی و اخلاقی دکتر باطنی صحبت زیاد شده است. اما مدیریت یکی از ویژگی‌های برجسته ایشان بود». دکتر صادقی به ذکر خاطراتی از زمان مدیرکلی آموزش دانشگاه تهران دکتر باطنی پرداخت و به تغییرات بنیادین آموزشی دکتر باطنی در دانشکده‌ها اشاره کرد. دکتر صادقی مدیریت علمی دکتر باطنی را هم بسیار جدی و دقیق خواند. ایشان «روشن‌نویسی» را ویژگی علمی دکتر باطنی برشمرد و افزود: «دکتر باطنی (با نگارش مقالات در مجلات) زبان‌شناسی را به میان مردم برد». وی در پایان به نقش همسر دکتر باطنی در موفقیت‌های ایشان اشاره کرد.
دکتر رضا نیلی‌پور دیگر سخنران این جلسه بود که به شکل برخط (مجازی) سخنرانی کرد. دکتر نیلی‌پور درباره درخشش دکتر باطنی بعد از دانشگاه صحبت کرد. وی تأسیس گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران را از دستاوردهای مهمی خواند که در کنار تربیت نسل جوان، در بینش علمی نسبت به زبان تأثیرگذار بود و جزو دوران نخست فعالیت دکتر باطنی بود. اما دوران شکوفایی مجدد دکتر باطنی بعد از خروج از دانشگاه تهران بود.
فعالیت‌های مرحوم باطنی نخستین نهضت عالی زبان‌شناسی در ایران بود
دکتر حسین وثوقی در ادامه به نقش دکتر باطنی در حفظ جایگاه زبان‌شناسی در ایران از بدو تأسیس رشته در دانشگاه تهران پرداخت و بر اهمیت تأثیرگذاری ایشان بر دیگر پژوهشگران تأکید کرد و تأثیرات ایشان را با فردیناندو سوسور قیاس کرد. دکتر وثوقی فعالیت‌های مرحوم دکتر باطنی را نخستین نهضت عالی زبان‌شناسی در ایران خواند. دکتر وثوقی تشکیل انجمن زبان‌شناسی ایران را دومین نهضت زبان‌شناسی کشور برشمرد که در توسعه افق‌های زبان‌شناسی بسیار مؤثر بوده است. ایشان همچنین پیشنهاد کرد برای تحقق نهضت سوم زبان‌شناسی در کشور، دایره‌المعارف از زبان‌شناسان و آثارشان تهیه شود.
درخواست هویدا برای تدریس خصوصی را رد کرد
سخنران بعدی جلسه دکتر شهین باطنی، همسر مرحوم دکتر باطنی بود. ایشان ضمن تشکر از برگزاری این بزرگداشت به ذکر خاطراتی از دکتر باطنی پرداخت. دکتر شهین باطنی که روزگاری شاگرد دکتر باطنی بودند، ویژگی برجسته و متفاوت مرحوم دکتر باطنی را انگیزه بزرگ ایشان در «مدرسی به تمام معنا بودن» دانست که از راه خود هرگز منحرف نشد. برای نمونه به درخواست هویدا برای تدریس خصوصی نظریات چامسکی پاسخ منفی داد و گفت: «من مدرس دانشگاه هستم. هرکس که بخواهد چیزی بیاموزد باید سر کلاس درس حاضر شود. من معلم سرخانه هیچکس نیستم.». ایشان همچنین به شرط دکتر باطنی برای قبول مسئولیت اجرایی در دانشگاه تهران مبنی بر قبول نکردن پیشنهاد و توصیه اشاره کرد. دکتر شهین باطنی افزود: «پس از درگذشت ایشان پیشنهادهایی برای خاکسپاری در قطعه فرهیختگان (نام‌آوران) مطرح شد. جواب به همه اینها این بود که به درخواست دکتر باطنی ایشان در میان مردم عادی به خاک سپرده می‌شود».
سپس، دکتر مهرانگیز نوبهار به ذکر خاطرات خود از دوران دانشجویی پرداخت و گفت: «در روش تدریس دکتر باطنی جذبه و جدیت با صمیمیت در هم آمیخته بود». وی به این نکته اشاره کرد که دکتر باطنی همچنان‌که در حوزه زبان‌شناسی متخصص بودند در حوزه شعر هم تخصص داشتند و زبان‌شناسی برای ادبیات یاریگر بوده است. وی به نوشته دکتر باطنی در رد جزمیت شعری نیز اشاره کرد.
دکتر حبیب‌الله قاسم‌زاده به اهمیت نقش دکتر باطنی در رشد روان‌شناسی زبان پرداخت و به اهمیت کتاب «زبان و تفکر» که در سال 1349 منتشر شد، اشاره کرد و گفت: «مسائلی که در این کتاب مطرح شده هنوز هم تازگی دارد». وی در ادامه بر این نکته تأکید کرد که دکتر باطنی: «خوب می‌نوشت، خوب حرف می‌زد و خوب فکر می‌کرد. روشن و شفاف». دکتر قاسم‌زاده در پایان افزود: «کاش در دانشگاه‌های ما دو درس فرزانگی و آزادگی را هم اضافه می‌کردند. زیرا از این نظر بسیار وضع وخیمی داریم.»
دکتر باطنی عشق و علم را با هم درآمیختند
دکتر فاطمه راکعی به‌عنوان سخنران بعدی از رفتار علمی، آموزشی و معلمی دکتر باطنی گفت و به ذکر معیارهای اخلاق علمی ایشان پرداخت از جمله: علم برای علم، علم برای رشد و تعالی و فکری و فسلفی و ارتقای اندیشه خود و دیگران، علم برای خدمت، علم با هدف کاربردی شدن و حل مشکلات، علم بدون بخل، علم همراه با پژوهش، علم با قلمروی نامحدود و پرداختن به حوزه‌های میان‌رشته‌ای. درمورد اخلاق معلمی ایشان هم به مداومت بر مطالعه و پژوهش و تسلط عملی به موضوع تدریس و شرکت دادن دانشجو در فرایند تدریس، مهربانی همراه با جدیت، عدالت آموزشی و اهمیت دادن به تک تک دانشجویان، رعایت دقت و انصاف و ارزیابی علمی دانشجو، در دسترس بودن و استقبال از سؤالات علمی، نوآوری و طرح مسائل جدید و تلاش برای درک مسائل پیچیده و انتقال آن به دانشجویان اشاره کرد. راکعی در پایان تأکید کرد که دکتر باطنی عشق و علم را با هم درآمیختند.
دکتر مصطفی عاصی نیز به برخی ویژگی‌های شخصیتی دکتر باطنی از جمله شخصیت چندوجهی و چندبعدی ایشان اشاره کرد. دکتر عاصی افزود: «دکتر باطنی با تمام جدیت در کار، بسیار خوش‌طبع بودند و طنز شیرینی داشتند و یکی از پیشگامان زبان‌شناسی جدید بودند که با نثر شیوا و شیرین و ساده، موج استقبال از زبان‌شناسی را در ایران به وجود آوردند». وی در ادامه به نقش آثار ایشان در روشنگری علمی و پیشگامی در حوزه‌های مختلف زبان‌شناسی پرداخت.
ویژگی‌های معلم واقعی
دکتر یحیی مدرسی نیز در ادامه گفت: «نسل ما این بخت را داشت که در یک دوره طلایی و در نزد استادان بزرگ پرورش یابد. در بین این استادان، دکتر باطنی برجستگی خاصی داشت». وی بر نقش دکتر باطنی در تولید آثار زبان‌شناسی اشاره کرد. دکتر مدرسی افزود: «دکتر باطنی معلم واقعی بود». ایشان در ادامه به ذکر ویژگی‌های معلم واقعی پرداخت از جمله اینکه معلم واقعی ماشین تبدیل متن به گفتار نیست بلکه انسانی است عاشق، بااحساس، مسئول و اثرگذار که دانش، بینش، منش و رسم زندگی را یاد بدهد و آدم تربیت کند. دکتر مدرسی میراث دکتر باطنی را در عرصه علم و زندگی خلاصه کرد و ویژگی‌های هر حوزه را برشمرد.
سپس، خانم زهرا احمدی‌نیا از همکاران دکتر باطنی در فرهنگ معاصر ضمن اشاره به دشواری سخن گفتن از دانشمندی چون دکتر باطنی گفت: «دکتر باطنی به سیاق بسیاری از دانشمندان شرق، علم را از غرب فراگرفتند اما توانستند آن را از آن خود و یا بهتر بگویم زبان فارسی کنند و برای مخاطب ایرانی واگو سازند». وی افزود: «مفاهیمی چون سخت‌کوشی، خردمندی، اندیشمندی و خلاقیت و واژه‌هایی از این دست، به‌شکل مجموعه‌ای معنایی در ذهنم جا بازکرده‌اند و مصداق این مجموعه را در جهان خارج دکتر محمدرضا باطنی می‌بینم.»
درد، منشأ رنج و تلخکامی
دکتر امید طبیب‌زاده به‌عنوان آخرین سخنران این بزرگداشت به ذکر خاطراتی از خدمات دکتر باطنی در دانشگاه تهران به نقل از دکتر رهنما پرداخت و گفت: «مهمترین مؤلفه هویت ملی ما چیزی جز فرهنگ نیست و یکی از ویژگی‌های این فرهنگ این است وقتی یکی از بزرگان ما دچار مشکلی در مواجهه با قدرت می‌شود، ما رهایش نمی‌کنیم. سه مورد از این اتفاق برای دکتر باطنی رخ داد». وی در ادامه به ذکر این موارد پرداخت.
گفتنی است از طرف انتشارات فرهنگ معاصر به سخنرانان جلسه، آخرین کتاب دکتر باطنی با عنوان «درد، منشأ رنج و تلخکامی» که مشترکاً با خانم فاطمه محمدی ترجمه شده است، اهدا شد.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی