میراث مکتوب- مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب «مخزن الأسرار نظامی» را در قالب اثری نفیس منتشر کرد. این اثر نسخۀ هنریِ مصوَّر به خط میرعلی هروی، مورخ 944 هجری است.
«مخزن الإسرار نظامی» نسخه برگردان دستنویس به نشانی Supplement person 985 کتابخانۀ ملّی فرانسه است.
این کتاب با مقدمۀ علی صفری آق‌قلعه نسخه‌شناس و پژوهشگر این مؤسسه در 65 صفحه منتشر شده است. مخزن الإسرار و نظامی گنجوی، تاریخ سرایش مخزن الإسرار و همچنین بررسی محتوای این اثر، مطالبی است که در مقدمه دیده می‌شود. از منظر صفری، نظامی در منظومه‌های خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیکر و اسکندرنامه (شامل اقبال‌نامه و شرف‌نامه) یک داستان اصلی یا ماجراهای زندگی یک شخصیت تاریخی / افسانه‌ای را مبنا قرار داده، اما مخزن الاسرار فاقد یک داستان اصلی است. او(نظامی) این اثر را در یک مقدمه، بیست «مقالت» و یک «خاتمه» تنظیم کرده است.
به گفتۀ این پژوهشگر نسخ خطی مخزن الاسرار در میان گونه‌های نگارش فارسی، بیش از همه با اندرزنامه‌های اخلاقی و زهدآموز همخوانی دارد.
میرعلی هروی، خوشنویس این نسخه است. صفری، او را یکی از مهم‌ترین خوشنویسان قلم نستعلیق و آثار هروی را نقطۀ عطفی در این سبک قلمداد می‌کند. میرعلی در اواخر سدۀ نهم، ظاهراً در هرات به دنیا آمده و در همان شهر پرورش یافته است. این خوشنویس در دستگاه سلطان حسین بایقرا عنوان «کاتب السّلطانی» را دریافت کرده است. آثار به‌جا مانده از این خوشنویس شگفت‌آور است. بخش قابل توجهی از این آثار، در مرقّعات دربار گورکانیان هند گردآوری شده بود که اکنون با اوراق شدن این مرقّعات، در کتابخانه‌های دنیا پراکنده شده‌اند.
صفری در ادامۀ مقدمۀ خود بر «مخزن الاسرار نظامی»، به خمسۀ نظامی و نگارگری ایرانی پرداخته است. وی به سراغ یک قاعدۀ عمومی رفته و بیان می‌دارد که در نگارگری دورۀ اسلامی، ترسیم نگاره، در چند متنِ معدود همواره رایج بوده و در بقیۀ متون، ترسیم نگاره عمومیت نداشته است و تعداد متون فارسی که تصویرگری آنها مورد توجه بوده، از متون عربی و ترکی بیشتر بوده است. به گفتۀ وی در این میان تصویرگری شاهنامۀ فردوسی و پس از آن، خمسۀ نظامی از همۀ متون بهمراتب بیشتر بوده است و از اواخر سدۀ هشتم تقریباً در همۀ کارگاه‌ها و مکاتب نگارگری، دست‌کم یک نسخۀ مصوّر باشکوه از آن تهیه شده است.
نسخۀ حاضر، که در کتابخانۀ ملی فرانسه نگهداری می‌شود، دارای سه نگاره در پنج قطعه است. از این میان، دو نگاره (سه قطعه) مربوط به اصل نسخه است که در کارگاه بخارا ترسیم شده و یک نگاره (دو قطعه) بعدها در ایران و ظاهراً دستگاه صفویان به آغاز نسخه افزوده شده است.
محمدحسن (چهره‌نگار)، محمود مذهِّب هروی (نگارگر) از جمله پدیدآورندگان نگاره‌های مخزن الاسرار نظامی موجود در پاریس هستند. سنّت کتابداری بخارا و سلطان میرک بخارا از دیگر موضوعاتی است که صفری به آنها در مقدمۀ خود پرداخته است. آن‌طور که از این نوشته برمی‌آید، در صفحۀ پایانی این نسخه (مخزن الاسرار پاریس) و در زیر انجامۀ میرعلی، رقمِ یکی از کتابداران بخارا یعنی «سلطان میرک کتابدار» چنین ثبت شده است: «به اهتمام بندۀ خاکسار، سلطان میرک کتابدار». چنین عبارتی می‌تواند نشانگر آن باشد که وی علاوه بر کتابداری، هماهنگی امور کارکنان کتابت‌خانه (خوشنویسان، نگارگران، مجلّدان و…) و تولید نسخه‌ها را نیز بر عهده داشته است.
با مطالعۀ مقدمۀ صفری این آگاهی به خواننده داده می‌شود که حیدر حسینی بخاری، سلطان مسعود الکاتب بن سلطان محمود، سیّد احمد حسینی مشهدی، علی رضاء الکاتب در کنار محمدباقر بن علی الحسینی الکاتب، محمود بن اسحاق شهابی سیاوشانی هروی، محمود بن نظام الهروی از دیگر خوشنویسان مکتب بخارا هستند.
علاقه‌مندان علاوه بر اطلاعاتی از این دست، نکاتی تکمیلی را نیز از نظر می‌گذرانند. صفری نسخۀ مخزن الاسرار پاریس را که در دست خواننده است، از نفیس‌ترین نمونه‌های اجرای صفحه‌بندی مرقّع‌گونۀ بخارا می‌داند. در این نسخه علاوه بر اینکه کاغذهای متن و حاشیه هر کدام به رنگی انتخاب شده، همۀ کاغذهای پیوند نیز به رنگ‌های گوناگون بوده و همگی افشان‌گری شده‌اند.
مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب این اثر نفیس را با همکاری مؤسسۀ فرهنگی حکیم نظامی منتشر کرده است.
علاقه‌مندان برای دریافت این اثر و اطلاعات بیشتر می‌توانند با شمارۀ 66490612 داخلی 105 تماس حاصل نمایند.
مریم مرادخانی