بررسی کتاب جغرافیایی اعم از سفرنامه‌ها و فرهنگ‌های جغرافیایی تا قبل از حمله مغول و حتی در اوایل دوره صفویه، بیانگر منطقی، علمی و استدلالی و کاربردی بودن اطلاعات جمع آوری شده و صحت مطلب است. اما پس از شاه عباس اول ما با حجم اطلاعات جغرافیایی غیر کاربردی و غیر علمی روبه‌رو می‌شویم. در عصر صفوی هرچه اطلاعات سفرنامه‌های خارجی دقیق تر، صحیح‌تر، واقعی‌تر و مستدل و منطقی می‌گردد، اطلاعات جغرافیایی نویسندگان ایرانی غیر علمی‌تر و توأم با خرافه می‌گردد.
استاد سیف‌الدین نجم‌آبادی در سال ۱۳۶۴ تصمیم به چاپ کتاب مختصر مفید تألیف محمدمفید مستوفی یزدی به استناد نسخه‌ای که در دانشگاه توبینگن آلمان بود، می‌گیرند. به دلیل در اختیار نداشتن ماشین تایپ فارسی یا کامپیوتر در آن زمان، استاد با خط خود کتاب را بازنویسی، تصحیح و حاشیه نویسی می‌کنند… کتاب همان گونه با خط ایشان و با مقدمه آلمانی در سال ۱۹۸۹ با اعتبار دانگشاه توبینگن آلمان و در ویسبادن چاپ شد. کتاب در دو جلد است، جلد اصلی شمال متن و مقدمه پروفسور سیف الدین نجم آبادی به زبان آلمانی است و جلد دوم یا جلد ضمیمه شامل تصحیحات فهرست و اعلام کتاب است. در سال ۱۳۸۹ پروفسور سیف الدین نجم آبادی تصمیم به چاپ مجدد این کتاب گرانقدر گرفتند.
پروفسور سیف‌الدین نجم‌آبادی فرزند مرحوم حاج شیخ مهدی نجم‌آبادی و نوه آیت الله حاج شیخ هادی نجم آبادی در سال ۱۳۰۰ در تهران متولد شده است. شیخ هادی از علمای آزاداندیش و ساده زیست بسیار مشهور و مورد وثوق مردم در زمان ناصرالدین‌شاه است.
در مقدمه کتاب آمده است: «اولین نقدی که باید به طور دقیق بر کتاب مختصر مفید محمد مستوفی یزدی کرد، نقد بر انگیزه نوشتن کتاب است. انگیزه نویسنده این کتاب با انگیزه ابن بطوطه، ابن رسته، ابن فقیه، مقدسی و نویسنده گمنام کتاب حدودالعالم متفاوت است. انگیزه نویسنده نوشتن کتابی برای ارائه مطالب واقعی نبوده است، بلکه ارائه پاسخی بود به مدعیانی که می‌خواستند هندو چین و ترکستان را از ایران پرجمعیت‌تر و بزرگتر و پادشاهان آن را از صفویه قوی شوکت‌تر جلوه دهند.»
در دیباچه کتاب وضعیت ملوک طوایفی کشور را در سال ۹۰۶ هجری نشان می‌دهد. محمد مفید مستوفی عملاً ۲۲ ناحیه یا ایالت را که قبل از ظهور شاه اسماعیل به صورت ملوک الطوایفی اداره می‌شده، ذکر می‌کند. گذر از ملوک الطوایفی بعد از مغول به تمرکزگرایی عصر صفوی را در این کتاب می‌توان دید. نویسنده همچنین در کتابش ارقام و اعداد را بدون استدلال عقلی و ریاضی به کار می‌برد.
از نظر ادبی نثر محمد مفید مستوفی نسبت به نثر کتاب‌های جغرافیایی قرون قبلی اضافات بسیاری دارد. جملات و کلماتی که در کتب جغرافیایی قبل دیده نمی شود، در این کتاب اورده شده است. مثلاً زیر نام کوفه می‌نویسد «بلبل نوایان چمن روایات و نغمه سرایان انجمن حکایت آورده‌اند» که باعث طولانی شدن متن کتاب شده است. در عصری که محمد مفید مستوفی زندگی می‌کرده است، در اروپا نهضت ادبی جهت ساده نویسی و پیرایش متون در حال شکل‌گیری بود، نهضتی که خود سرچشمه تحولات بسیار بوده، نهضتی که زبان را پیرایش می‌کرد و زبان را آماده برای درک مسائل علمی توسط عموم می‌نمود.فهرست مطالب کتاب:
•دیباچه
•عراقین
•آذربایجان
•اران و موغان
•ارمن
•بیان اوصاف بلاد نواحی مغازه‌ی مابینِ کرمان و قهستان
•بلاد البهویه
•چخور سعد
•خراسان
•خوزستان
•دیار بکر و دیار ربیعه
•سیستان و زابلستان و نیمروز
•زابلستان و نیمروز
•شیروان
•ولایت زره کران و تبرسران
•طبرستان
•جرجان
•دماوند وغیره
•رستمدار
•مازندران
•طوالش
•فارس
•کرمان
•گیلانات
•کردستان
•گرجستان
•کج و مکران
•ولایت داغستان
•سواحل دریای عمان
«مسمی به مختصر مفید در احوال بلاد ولایت ایران» نوشته محمدمفید مستوفی یزدی به کوشش و تصحیح سیف‌الدین نجم‌آبادی در ۳۰۴ صفحه تألیف شده است.
این کتاب را انتشارات پاپلی در مشهد در ۵۰۰ نسخه منتشر کرده است.
منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی
****************************************************
نظر کاربر:حسین مسرت
در سال ۱۳۹۰ این کتاب به کوشش زنده یاد ایرج افشار و دکتر محمدرضا ابویی در سلسه انتشارات بنیاد موقوفات افشار چاپ شده بود