میراث مکتوب – دفتر پنجم دفتر تاریخ با ۱۷ رساله از شخصیت‌های مهم تاریخی منتشر شده است.
شادروان ایرج افشار در خلال یک عمر تلاش و تکاپوی علمی که بخش مهمی از آن به کوتاه داشتن دست تطاول روزگار از میراث فرهنگی و تاریخی این سرزمین صرف شد، به تدریج مجموعه رسائلی چاپی را نیز گرد آورد که معمولاً به دلیل ماهیت جزوه‌ای و کم‌ورق خود به‌ندرت در کتابخانه‌ها ثبت و ضبط شده‌اند. همانگونه که با انتشار آثاری چون قباله‌ی تاریخ برای ماندگاری مجموعه‌ای از اوراق و بیانیه‌های چاپی اقدام کردند که آنها نیز به همان دلایل به مراتب بیش از دیگر مطبوعات و نشریات منتشر شده در معرض نابودی بودند، بر انتشار پاره‌ای از این رسائل نیز تأکید داشتند.
دفتر پنجم تاریخ شامل سه بخش مقدمه، فهرست توصیفی و ۱۷ رساله از شخصیت‌های مهم تاریخی است.
در این فهرست، که معرفی مختصر و مفیدی از کل دفتر است، بخش‌های ۱۷ گانه کتاب به صورت اجمالی معرفی شده‌اند، که در ادامه می‌آید:
علیرضا خان گروسی (به اهتمام) شرف ایران و افتخار ایرانیان، تهران ۱۳۲۱هـ .ق
رساله‌ای است مشتمل بر مدایح صادقه که در کلام مجید و از حضرت ختمی مآب صلی الله علیه و سلّم دربارۀ ایرانیان صادر شده است…
میرزا ملکم‌خان، مقدمه، ۱۳۲۳؛ ندای عدالت
رسائلی که از نوشته‌های متأخر میرزا ملکم‌خان هستند پیشتر هم منتشر شده‌اند. یک بار در روزنامه حبل‌المتین در ۱۳۲۳ و باری اخیراً. اگرچه هر دو را می توان مجموعه‌ای پیوسته فرض کرد، امّا چون در اصل به صورت دو جزوۀ علی‌حده منتشر شده‌اند در اینجا نیز به همان صورت تجدید چاپ شده است.
ح. کاظم زاده، تازیانۀ غیرت، چارۀ درد ایران و وظیفۀ هر یک از ایرانیان، استانبول، ذیقعدۀ ۱۳۲۶ هـ . ق
یکی از نخستین نوشته‌های حسین کاظم‌زاده ایرانشهر در تحریک و تشویق ایرانیان به مبارزه با استبداد صغیر محمدعلی شاهی.
عبدالرحیم مشیرالاطباء، رسالۀ مدنیه، تبریز، ذیقعدۀ ۱۳۲۷
نوشته‌ای است در ردّ پاره ای از ایرادهای «… ملل خارجه به خصوص از علمای اروپا بر بعضیاز احکام شرعیۀ اسلام…» در سه موضوع تعدد زوجات و حجاب نسوان و طلاق
عبدالحسین سردار محیی، [واقعۀ پارک اتابک]
عبدالحسین خان معز السلطان (سردار محیی) از مشروطه خواهان برجستۀ گیلان بود که نه فقط در فتح تهران بلکه در بسیاری از دیگر تحولات ایران تا سال‌های بعد از جنگ جهانی اول نقش داشت. به‌رغم همراهی او در امر خلع سلاح مجاهدین، نیروهای مخالف پای او را در این مناقشه به میان کشیدند. این رساله در مقام ردّ اتهامات و توضیح ماوقع نوشته شده است.
رسالهٔ انتباهیه، بمبئی، ربیع الاول ۱۳۲۹ هـ .ق
رساله‌ای به قلم یکی از وطن‌خواهان محترم ایرانی به خواهش میرزا محمدتقی صاحب تاجر شیرازی، که در کنار اشاره به پاره‌ای از اصول مملکت‌داری و لزوم رعایت قانون با توجه به تجارب کشورهایی چون ژاپن دارد.
دیگی، انواع تشکیلات سیاسی، ترجمه از روسی د. درویش و ن. فقیر، تهران، مطبعۀ تمدن ۱۹۱۲ م/ ۱۳۳۰ هـ .ق
رساله‌ای است در اشاره به خصوصیات حکومت مطلقه و در برابر آن نظام‌های مشروطه (دو نمونۀ آلمان و انگلیس) و همچنین نوع حکمروایی جمهوری سویس که نظام مطلوب نویسنده است.
بهاءالواعظین، آگاهی، جلد اول دادخواهی در حقوق مظلوم، طهران، ۱۳۳۱
نویسنده از وعاظ و سخنوران مشهور انقلاب مشروطه در مراحل نخست نهضت است و این رساله را تحت عناوین آگاهی و دادخواهی در افشای مخبرالسلطنه هدایت نوشت.
دوکتورم. م. رفعت، تصریحات رسمی در حق انگلیس، ۱۸۸۲- دو تاریخ- ۱۹۱۴، مصر و بلژیک، [استانبول؟]، ۲ مه ۱۹۱۵
این رساله را همانند دو رسالۀ بعدی می‌توان از جمله نوشته‌های تبلیغاتی حرکتی دانست که در سال‌های نخست جنگ اول جهانی با همکاری عناصر ایرانی بر ضد متفقین آغاز شد. مظالم بریتانیا در مصر موضوع اصلی این رساله است.
ر. ش. تبریزی، جنگ جهانگیر، ما را چه باید کرد؟ استانبول، شعبان ۱۳۳۳ هـ. ق
رساله‌ای است به قلم صادق رضازاده شفق در تشویق ایرانیان به غنیمت شمردن فرصت حاصل از پیشامد جنگ جهانی برای رهایی کشور از شرّ روس و انگلیس.
م. غ، ایران و و منابع زندگی آن، استانبول، رمضان ۱۳۳۳ هـ .ق
این رساله به قلم محمود غنی‌زاده سلماسی، نوشته‌ای است در تبلیغ و تحریک ایرانیان به رویارویی با روس و انگلیس. بخش اول و اصلی رساله به توصیفی از منابع مادی و معنوی زندگی ایران اختصاص دارد و در ادامه رهنمودهایی برای استفاده از این فرصت و احیاء مجدد ایران در مقام یک کشور مستقل.
صلاح امروزه، لزوم تشکیل ملی، طهران، مطبعه کلیمیان، صفر ۱۳۳۶هـ .ق
نوشته‌ای است به قلم سید محمد کمره‌ای، از سرداران جناح ضد تشکیلی در توضیح علل مخالفت‌های خود با تشکیلیون.
میرزا آقا بلوری، تبعید من، بی جا، ۱۰ شعبان ۱۳۳۶
حاصل ملاحظات و تأملات میرزا آقا خان بلوری از مجاهدان مشهور نهضت مشروطیت آذربایجان است که در یک دوره از فعالیت‌هایش با شیخ محمد خیابانی در تبریز حرکتی انجام داد و با او اختلافاتی پیدا کرد.
مقدمه، فقرای شرق! رشت، ۲۸ دلو ۱۲۹۹
جزوه‌ای است که در بهمن ۱۲۹۹ به نام «کمیتهٔ آزاد کنندهٔ ایران» نیروهای سرخی که گیلان را اشغال کرده بودند، در رشت منتشر شده است.
ساسان خواجه نصیری، ایران پرستی یا پاسخ ساسان پارسی به خلیل تازی، تهران، مطبعه مجلس، مرداد ۱۳۰۴
نوعی نقد کتاب است به کتاب های «روزگار سیاه» و «انسان» عباس خلیلی، از یک نگاه تند ناسیونالیستی و ضد عربی که در آن روزگار نمونه های مشابهی هم داشت.
میرزا محمد عارف دارابی، تاریخ انقلاب فارس یا فتوحات گارد پهلوی، شیراز، مطبع محمدی، خرداد ۱۳۰۹
شرح منظوم عملیات فوج گارد پهلوی در سرکوب شورش گروهی از عشایر طوایف حوزهٔ شرقی فارس در خلال شورش سراسری عشایر جنوب ایران در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۸٫
دفتر پنجم این کتاب به کوشش ایرج افشار و کاوه بیات از سوی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار منتشر شده است.
منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی