میراث مکتوب- «تحصیل» مجلّه‌ای علمی ـ تحقیقی است که از شهر کراچی پاکستان، مقالاتی به دو زبان اردو و انگلیسی با محوریّتِ تراث‌پژوهی منتشر می‌کند. این مجلّه از سوی ادارۀ معارف اسلامی، کراچی به چاپ می‌رسد. مدیریتِ این مجلّه را دکتر معین‌الدیّن عقیل برعهده دارد که از پژوهشگران و تراث‌پژوهان برجستۀ پاکستان می‌باشند. مقدّمۀ دانشمندانۀ ایشان بر کتاب «کتاب‌شناسیِ آثارِ فارسیِ چاپ شده در شبه‌قارّه (هند، پاکستان، بنگلادش)» (1391ش، نشرِ میراثِ مکتوب، تهران) معرّفِ تخصّصِ ایشان است.
شمارۀ 7 مجلۀ تحقیق ویژۀ ژوییه – دسامبر 2020 منتشر شده است. مقاله‌های این شماره که دربارۀ ادبیات فارسی هستند، عبارتند از:
* «بیاضی منسوب به خان آرزو» // عارف نوشاهی
سراج الدین علی خان آرزو (1169-1099 هجری) در مقدمه «مجمع النفائس» آورده است که وی از بین یکصد دیوان های شاعرانِ متوسطین و متاخرین شعرهایی را در «بیاضی» نقل کرد و سپس به نظرش آمد که حالا آنها را هم بیاورد و تذکره «مجمع النفائس» را تالیف نمود. از همین گفته خان آرزو کاملاً مشخص است که وی بیاضی آماده کرده بود. دُلاری لعل در دیباچه کتابش «کنز الفوائد» نوشته است: «اوراقی چند به طریق مسوده سراج وهّاج، مشکوت گفتگو، سراج الدین خان آرزو جمع آورده اقسام حروف هجا را به طریق استقصا و استیعاب بعبارت بر مختصر به نظم کشیده اگر چه دیباچه و خاتمه نداشت، لاکن شمول آن در جُنگ تالیفاتِ مغفور ایشان، اغلب ظن آنست که از جناب ایشان باشد». یعنی دُلاری لعل این بیاض را در اختیار داشت. درباره دُلاری لعل اینقدر می دانیم که برادر بزرگش – پیاری لعل- در دوره اکبر شاه ثانی (1221-1253 هجری) خطاب «راجا» داشت.
در کتاب خانه مجلس شورای اسلامی (تهران) فهرست نگار نسخه خطی به شماره 85700 مرفی کرده است : «جُنگ از سراج الدین علی خان بن حسام الدین اکبرآبادی متخلص به آرزو (م 1169هجری)». این نسخه در هندوستان کتابت شده است. از «بابا فغانی» شروع و به «خوش» تمام می شود. کاتب و ترقیمه ندارد. از روی خط می توان حدس زد که نسخه قرن 12 هجری است. کاتب بیاض را به 2 قسمت کرده است. ورق (1) تا (165) انتخابات بلند است شاملِ: غزل، رباعی، مثنوی. ورق (166) تا آخر انتخاب کوتاه شاملِ: مفرد، رباعی. در هر دو قسمت برخی از شاعران تکراری هستند. نخستین شاعر ناصرعلی سرهندی است که نمونه اشعار و شرح حالش است. بقیه شاعران فقط نمونه اشعارشان است. در کُل این بیاض نمونه اشعار 88 شاعر مشخص را دارد. در اوراق پایانی، جامی، محی الدین (شیخ عبدالقادر جیلانی)، عبدالجلیل بلگرامی است که اشعارشان بعدها اضافه شده است. در برخی از اوراق اشعار «لا ادری» آمده است که آنها را شمارش نکرده ایم:
«آرزو، سراج الدین علی خان» – «آصف، آصف جاه»- «آصف خان»
«آصف قمی»- «آصفی»- «آفرین، شاه فقیرالله»
«ابایزید بسطامی»- «ابدال اصفهانی» – «ابراهیم، میر»
«ابوالحسن خرقانی» – «ابوالقاسم کرمانی، میرزا»- «ارسلان- ارسلان بیگ»
«اشرف، ملا محمد سعید» – «اعجاز ایران» – «اعجاز هندی، محمد سعید»
«اکرم، مولوی محمد اکرم»- «امید، قزلباش خان»- «امیر خراسانی»
«انشا، فقیرالله»- «انوری»- «اوجی»
«ایلی»- «باذل، رفیع خان» – «باقر»
«بدیع الزمان»- «بهاءالدین نقشبند»- «بهایی، محسن»
«بهشتی، ملا»- «بیخبر»- «بیدل»
«بیگانه»- «بینش»- «پیام، شرف الدین علی»
«تاثیر، محمد محسن»- «تجلی کاشی»- «تجلی لاهیجی»
«تسلیم، محمد هاشم»- «تشبیهی» – «تقی اوحدی»
«تقی، آقا»- «تقی، مرزا» – «تنها، مرزا محمد سعید حکیم»
«ثابت، محمد افضل»- «جامی»- «جودت، ایوب بیگ»
«جویا، داراب بیگ»- «حاکم، حاکم بیگ خان»- «حزین، شیخ محمد علی»
«حسام پدر آرزو» – «حشمت، محتشم علی خان» – «حضوری، گُر بخش»
«خوش» – «دانش، مرزا رضی» – «دیوانه، صفی قلی بیگ»
«رسا» – «رفیع، حسن بیگ» – «رفیق»
«زین العابدین» – «ساطع» – «سالم، حاجی محمد اسلم»
«سخا، زاهد علی خان» – «سرخوش، محمد افضل» – «سلطان حسین»
«سلیم، محمد قلی» – «سیادت، میر جلال الدین» – «شوکت»
«صائب،مرزا محمد علی» – «صیدی، میر» – «طالب، محمد طالب آملی»
«طاهر وحید» – «عبدالجلیل بلگرامی» – «عبدالصمد خان»
«عزلت» – «عظیم، خلف ناصر علی سرهندی»- «علاءالدین حسن»
«علی، ناصر علی سَرهندی» – «غنی، ملا طاهر» – «فارغ، شاه فارغ سبزواری»
«فراق» – «فطرت، میر معزالدین» – «فغانی، بابا»
«فیضی» – «قدسی» – «گلشن، سعدالله»
«لاادری» (در ورق های مختلف) -«محمد سعید، مولوی»-«محی الدین رحمة الله علیه [شیخ عبدالقادر جیلانی]»
«مخمور، مرشد قلی خان» -«مظهر، میرزا» -«نصرت، دلاور خان»
«واضح، میرزا مبارک الله» -«واله، علی قلی خان بهادر» فاصله
روی سرورق این بیاض، چند یادداشت و یک مُهر بود که چنان با بی دردی سیاه شده است که حتی یک واژه را هم نمی توان خواند. در هیچ ورق نسخه خطی نوشته ای یا مُهری نیست. نسخه های خطی تالیفِ خان آرزو، بسیار کمیاب هستند. البته نسخه های خطی سراغ داریم که بخطِ آرزو نقل شده است یا آرزو آنها را دیده است و روی آنها یادداشت و اصلاحاتی نوشته است:
1- نسخه خطی «مجمع النفائس» در «موزه ملی پاکستان» (کراچی)، تاریخ کتابت: 1185 هجری: «نقل این کتاب از نسخه اصیلِ دستخطیِ سراج الدین علی خان آرزو رحمة الله علیه به اتمام رسید».
2- نسخه خطی «غرائب اللغات» در «موزه ملی پاکستان» (کراچی)، تاریخ کتابت: 1238 هجری: «از نسخه ای که خان مرحوم سراج الدین علی خان آرزو ملاحظه فرموده حاشیه آن به دست خود نوشته و صحبح کرده بود نقل گرفته شد».
3- نسخه خطی «سراج اللغة» که نزد نگارنده [عارف نوشاهی] است. کاتب نوشته است: «این عبارت بر پشت منقول عنه از دستخط خاص سراج الدین علی آرزو مرقوم بود».
4- نسخه خطی «مجمع النفائس» در کتابخانه رضا رامپور (هندوستان) است که فهرست نویس (امتیاز علی عرشی) نوشته است که «درورق 84-الف دو سطر به خطِ خود سراج الدین علی خان آرزو است».
5- نسخه خطی «مُثمر» که در کتابخانه رضا رامپور (هندوستان) است، در فهرست آن نوشته شده است که این نسخه، به خط خان آرزو است.
6- رای تیک چَند بهار مسوده کتابش «بهارعجم» را برای تصحیح نزد خان آرزو بوده است که آرزو نظراتش را نوشته بود. این مسوده، نزدِ عنبرشاه خان عنبر (از شخصیت های قرن 19 میلادی) بود که کاتبی به نام محمد کبیر در 26 شوال 1233 هجری از روی این مسوده، آن را نقل کرده بود و این مسوده در «کتابخانه دانشگاه داکا» در بنگلادش است.
7- بَندرا بِن داس خوشگو مسوده کتابش «سفینه» را چندین بار برای خان آرزو فرستاده بود و خان آرزو نظرات و حالات خودش را در آن نوشته بود که خوشگو تمام آنها را در تذکره اش «سفینه» آورده است.
8- نسخه خطی از دیوان آرزو در کتابخانه «رضا رامپور» (هندوستان) است که فهرست‌نویس «نسخه مولف» نوشته است . دیوان آرزو بجواب دیوان بابا فغانی (تاریخ تکمیل: 1167هجری) به تصحیحِ نورالاسلام صدیقی منتشر شده است ایشان هم نوشته است که دیوان آرزو، نسخه مولف است. مجمع النفائس (تاریخ تالیف: 1164هجری) در نسخه خطی «کلیات آرزو» که «کتابخانه رضا رامپور» است هیچ جا نیامده است که به خط آرزو است.
نتیجه بحث:
در بیاض نسخه خطی کتابخانه مجلس (تهران) در 6 جا نام آرزو آمده است. این بیاض یا به خط خان آرزو است و پیش از تالیفِ «مجمع النفائس» نوشته شده است. یا کاتب دیگری گزیده ای از «مجمع النفائس» را نقل کرده است که به نظرم این درست است. چون آروز بیاضی را که آماده کرده بود در آن فقط انتخاب شعری بود. حالات شاعران در آن بود. در صورتی که در نسخه خطی کتابخانه مجلس (تهران) حالاتِ ناصر علی سرهندی هم است که آشکار است که پس از تسویدِ بیاض و موقعِ تالیفِ «مجمع النفائس» نوشته شده بود. این بیاض (نسخه کتابخانه مجلس) نمی تواند به خط خان آرزو باشد که دارای غلط های زیادی کتابت است.حتی در شعرهایِ خود خان آرزو هم غلطهای کتابت است.
نمونه اشعار شاعران در این بیاض در «مجمع النفائس» هم آمده است. مانندِ اشعارِ: ناصر علی سرهندی؛ رفیع خان باذل؛ میرزا عبدالقادر بیدل؛ محمد افضل سرخوش؛ محمد علی حزین؛ شرف الدین پیام؛ سراج الدین علی خان آرزو.
شایان ذکر اس که پس از تالیفِ «مجمع النفائس» افرادی از روی آن «تلخیصات» آماده کردند که عارف نوشاهی در مقدمه «بزم آرزو» آورده است که شاملِ شاعرانی است که با خان آرزو نشست و برخاست داشته اند. همچنین نگاه شود به «مقالات عارف»، جلد دوم، موقوفات دکتر محمود افشار، سال 2007م، صفحات: 214- 297.
* «مولوی حافظ عزیزالدین عزیز علوی ساعت ساز؛ شاعر فارسی گویِ ایالت نواب نشینِ بَهاوَل پور» // عصمت دُرّانی
مولوی حافظ عزیزالدین عزیز علوی (درگذشت: 1892م) به خاندان مولوی حفظ الاسلام (درگذشت: 1802م) تعلق داشت. مولوی حفظ الاسلام بعدها مفتی منطقه بَهاوَل پور شد و سِمتِ قاضی القضات به این خاندان مخصوص شد و تا جدایی پاکستان از هندوستان این سمت در این خاندان بود. «محله قاضیان» در شهر بَهاوَل پور به این خاندان منسوب است. مولوی امام الدین ساعت ساز (نواب صادق محمد ثانی، 1809- 1825) مامور مالیات بَهاوَل پور بود و به دلیل سختگیری هایش به «نادرشاه» معروف بود. ِ مولوی امام الدین فرزندی داشت به نام مولوی عزیزالدین. وی ساعت ساز معروف بَهاوَل پور بود و به دلیل علم وفضل به «ابوالرجا» معروف بود. وی استاد نوابان بَهاوَل پور بود و در ساعت سازی مهارت زیادی داشت. وی اشعاری سروده است و دارای دیوان شعری است و به زبان های اردو، فارسی، عربی، پنجابی، سراییکی مسلط بود. در یکم دسامبر 1879 حافظ عبدالقدوس قدسی سهارن پوری مدیریت نشریه دولتِ بَهاوَل پور «صادق الاخبار» را برعهده گرفت و در بخش ادبی شعر شاعران را منتشر می کرد. قدسی در مارس 1881 در شهر بَهاوَل پور نخستین انجمن ادبی را تاسیس نمود که عزیز ساعت ساز هم در آن شرکت می کرد. دیوان عزیز ساعت ساز، تاکنون بدست نیامده است. برخی از شعرهای او در نشریه «صادق الاخبار» و منابع دیگر وجوددارد. عزیز قصیده بُرده را در قالب مخمس ترجمه کرد با عنوانِ «نظم الورع» (تاریخ تالیف: 1297 هجری) که هر پنج مصرع عربی ابتدا به فارسی منثور، سپس به فارسی، ارد و پنجابی منظوم ترجمه شده است. «نظم الورع» در سال 1301 هجری در مطبع حسینی از شهر بمبئی به چاپ رسید. یک نکته: در ایالت نواب نشین بَهاوَل پور یک شاعر دیگری به نام مولوی عزیزالدین (1841-1905) بود. وی شاعر دربار نواب صادق محمد خان رابع (1861-1899) و خوشنویس شاهی بود.
این شماره و شماره‌های پیشین مجلّه تحصیل را از اینجا دانلود کنید.
خلاصه و ترجمه: لیلا عبدی خجسته
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی نسخ خطی