میراث مکتوب – «ماتیکان کتابگذاری» مجلدی دیگر از مجموعه پنج جلدی، حاصل پنجاه سال تلاش استاد پرویز اذکائی است، که چهل گفتار در بررسی و نقد کتاب را در بر می گیرد.
چنانکه خود استاد اذکائی در مقدمۀ کتاب گفته است: «170 رساله و مقالۀ بلند برای «مجموعۀ مقالات» گزین شده و آن مطابق با اصول طبقه‌بندی موضوعی در پنج جلد تدوین شده است». بنابراین وقتی قرار است از میان صدها رسالۀ نویسنده، مجموعه‌ای در درون خود، موضوع کتابگذاری را مطرح کند، قطعاً حاصل کار می‌بایست خواندنی‌تر باشد.
این مجموعه مقالات، به سان دیگر ماتیکان‌های استاد اذکائی، دارای این نکتۀ برجسته است که می‌توان موضوعات گوناگون در بازۀ زمانی چندهزار سالۀ کتب ایرانی را یکجا مشاهده و از هرکدام لذت برد. چنانچه در این مجموعه می‌توان دربارۀ «شاهنامۀ بُنداری» خواند و از «مقدمه بر تاریخ علم» حظ برد و سپس موضوعاتی را در باب «انساب» و «خطبه‌ها» تورّق کرد و سپس دید که نویسنده از تاریخ معاصر نیز غفلت نورزیده و دربارۀ جنگ تحملی ـ در مقالۀ 37 ـ نیز گفتاری در کتاب آورده است.
مجموعۀ حاضر نیز مانند ماتیکان‌های دیگر در حقیقت بازنشر مقالات چاپشده در نشریات گوناگون است. در حدود یک چهارم مقالات حاصل نوشتار‌های استاد در سال‌های دهۀ پنجاه خورشیدی در ماهنامۀ « هنر و مردم» است که بعضی از آن ها مقدمه‌ای است بر کتابها، و در سایر موارد مانند مقالۀ هفدهم معرفی جامعی از کتب؛ دیگر مقالات این مجموعه نیز در مجلات یا دایرة المعارف‌ها به چاپ رسیده است که از آن جمله دایرة المعارف تشیع و مجله کلک و فصل نامه دانش بیشتر خودنمایی میکند. گروهی دیگر از مقالات در نقد کتب و البته در مقاله‌ای مانند شمارۀ 38 (ویرایش هشتم) نقدی بر روندهایی مانند دایرة‌المعارف‌ها است. البته بدیهی است که میزان و زبان نقدها نیز به صورت یکسان نبوده و در بعضی از مقالات این زبان صراحت بیشتری دارد. برای نمونه، مقالۀ 34(تاریخ نگارش‌های عربی) و 35 (حقیقت یا روایت) که به صورتی عریان‌تر یا جریانی روش‌شناختی(مقالۀ 34 و اشکال از طبقه‌بندی موضوعی نویسنده) مورد نقد قرار گرفته و یا ادعاهای خود نویسنده(مقالۀ 35 در باب نقد شرق‌شناسی) مورد کنکاش و مخالفت واقع شده است.
گروهی دیگر از این مقالات نیز در توضیح نوع کتابها است. به عنوان مثال مقالۀ شمارۀ 18( شاهنامه‌ها و خداینامگ‌ها) همان‌گونه که از نامش پیداست بنای آن بر توضیح تفاوت‌های دوگونۀ شاهنامه و خدای‌نامه یا همان خداینامگ‌ها میباشد.
یکی دیگر از کارهایی که استاد اذکائی در مجموعه مقالات خود انجام داده است، آموزش خواندن، نقدکردن و نوشتن میباشد. به عنوان نمونه، مقالۀ 35 کتاب با عنوان «حقیقت یا روایت» (نقدی بر عین القضات و راوی او) که در مقدمۀ خود حاوی نکتۀ جالب و درخوری است و آن اینکه استاد ذکائی در همان ابتدا تکلیف خواننده را با آثار خویش مشخص کرده و ای کاش این گفته، در مقدمۀ چنین کتاب و حتی بسیاری از کتب دیگر نیز نوشته می‌شد آنجا که با جسارتی خاص نوشته است: «خواننده‌ای که می‌خواهد «حقیقت» امر عارف کبیر همدان را دریابد، بایستی این گفتار را با شکیبایی از اول تا آخر بخواند (نمی‌شود جملاتی از وسط آن را بنگرد و از باقی بگذرد)… اگر کسی مایل نیست، هم‌اینک تا دیر نشده و زیان و ضرری به اوقات شریفش نرسیده، برود سر مطلب دیگر…» و همچنین است در همین مقاله که استاد شاید به نوعی در حال تدریس نکته‌ای ارزشمند بوده است آنجا که به درستی وظیفۀ منتقد را دیدن و خواندن تمامی آثار منتشر شده در موضوع نقد را یادآور شده و در صفحه 384 کتاب می‌نویسد: « مؤلف همۀ نوشته‌های فارسی و فرنگی دربارۀ عین‌القضات را دیده، جز یکی … و پیداست که آن هم حین تألیف به دستش نرسیده است»
مقالۀ پایانی کتاب اما با سر عنوان «رده‌بندی علمی در نسخهشناسی» به نوعی لبّ لباب ماتیکان حاضر است و ای کاش این مقاله در ابتدای کتاب آمده بود. غلو نیست اگر بگوییم که یکی از اساسی‌ترین و در عین حال دشوارترین بخش علوم همانا طبقه‌بندی آن است و شاید عیار فیلسوفان در دنیای قدیم همین مبحث بوده است. در عصر حاضر نیز طبقه‌بندی و فهرست‌نگاری به نوعی سنجش هر کتابخانه و فضای علمی را روشن میکند. به عقیدۀ نگارنده، خوانندۀ «ماتیکان تاریخی» اگر نخواهد یا نتواند تمامی مقالات ارزشمند این کتاب را بخواند(یا لااقل تورّقی کند)، حیف است که از مقالۀ آخر یا چهلم کتاب که حقیقتاً اربعین کتاب است، غافل شود. به خصوص آنکه استاد اذکائی به شیوایی به نقد روش دیویی می‌پردازند و در پایان همین نوشتار و کتاب این نکته را گوشزد میکند که: « کتابشناسی‌ها و فهرست‌های نسخ خطی در کتابخانه‌های کشورهای اسلامی، مادام که فاقد طرح «واحد» طبقه‌بندی موضوعی منطقی بر اساس «معرفت‌شناسی» علمی‌اند، استفاده عملی از آن‌ها دشوار و وقت‌گیر است»
در مجموع اگرچه به نظر می‌رسد مجموعۀ ماتیکان‌های استاد اذکائی بهتر می‌بود هرکدام به فراخور موضوعات خود دارای مقدمه‌ای مبسوط‌تر باشد امّا، روایی شیوۀ نگارش و دقت در چینش مقالات به گونه‌ای است که خواننده پس از مطالعۀ چنین کتاب‌هایی دارای دیدی وسیع‌تر در حوزۀ مورد بحث خواهد شد.
کتاب «ماتیکان کتابگذاری» در چاپ نخست خود که در فروردین ماه سال جاری با تیراژ هفتصد و هفتاد نسخه توسط انتشارات دکتر افشار و با همکاری نشر سخن در پانصد و دوازده صفحه صورت پذیرفته است؛ مهیای خوانش علاقه‌مندان شاخه‌های گوناگون علوم‌انسانی است.
(ر. طراوت)
*ـ نقدی که قدر بخشد، چه قلب و چه رایج (خاقانی)
مطالب مرتبط:
بیست گفتار دربارۀ حکمت و عرفان
نگاهی کوتاه به بلندای مجلد «ماتیکان تاریخی» استاد «پرویز اذکائی
گذاری بر ماتیکان فرهنگی استاد پرویز اذکائی