میراث مکتوب – ضمیمۀ 1 دوفصلنامۀ میراث علمی اسلام و ایران (دو فصلنامۀ تاریخ علوم و فناوری دورۀ اسلامی سال ششم، بهار و تابستان 1396 (پیاپی 11) با عنوان «قبله یابی و تعیین ظهر حقیقی با روش مشاهده و محاسبه» تألیف عبدالحسین مصحفی با مقدمۀ غلامرضا عسجدی به کوشش زینب کریمیان منتشر شد.
فهرست مطالب کتاب به شرح زیر است:
1-پیشگفتار
2-دانستنی‌های مقدماتی
الف- دربارۀ کره
دایرۀ عظیمه
فاصلۀ زاویه‌ای و فاصلۀ طولی دو نقطه از کره
مثلث کروی
ب- دانستنی‌ها از هیئت و از جغرافیای ریاضی
زمین و آسمان و حرکت‌های آنها
حرکت یومی
قائم مکان، افق مکان
سمت‌الرأس، سمت القدم
نصف‌النهار، خط نصف‌النهاری
سمت و ارتفاع
استوا، مدارها، دایرةالبروج
بعد و میل خورشید
خورشید حقیقی، خورشید متوسط
تعدیل زمان
ساعت محلی
ساعت رسمی یا ساعت قانونی
ساعت جهانی
مختصات جغرافیایی
3-تعیین ظهر حقیقی و خط نصف‌النهاری
ظهر حقیقی=ظهر شرعی
شاخص آفتابی
استفاده از تئودولیت
ظهر حقیقی بر حسب ساعت رسمی
کسب اطلاع از مآخذ رسمی
محاسبه، اولین روش
ظهر حقیقی تهران در 7 خرداد 1363
ظهر حقیقی تهران در 25 تیر 1363
روش دوم محاسبه
ظهر حقیقی مشهد در 7 خرداد 1363
ظهر حقیقی مکه در 7 خرداد 1363 بر حسب ساعت رسمی ایران
ظهر حقیقی مکه در 25 تیر 1363 بر حسب ساعت رسمی ایران
روش سوم محاسبه
روش چهارم محاسبه
ظهر حقیقی مکه بر حسب ساعت جهانی و بر حسب چند ساعت دیگر
4-تعیین جهت قبله
الف- اصطلاحات
رو به یک نقطه یعنی چه؟
جهت در روی کره
قبله
جهت قبله
صفحۀ سمت قبله
خط سمت قبله
زاویۀ انحراف قبله
ارتفاع سمت مکه
ب- شناخت جهت قبله از راه مشاهده
مقدمه
نظر پیشینیان
بررسی دقیق‌تر
روزهای جهانی قبله‌یابی
اهمیت نقش دولت‌ها و رسانه‌های گروهی
عبور روزانۀ خورشید از صفحۀ سمت قبله
ج- محاسبۀ زاویۀ انحراف قبله
مقدمه
روش حل مثلث کروی
امتحان درستی جواب‌ها
حالت‌های خاص
مثال‌های نمونه
انحراف قبلۀ تهران
انحراف قبلۀ گرینویچ
انحراف قبلۀ بوئنوس آیرس
انحراف قبلۀ بیت‌المقدس
انحراف قبلۀ مکه نسبت به بیت‌المقدس
در بخشی از پیشگفتار کتاب آمده است: «هر مسلمان برای برگزاری نمازهای روزانه، همچنین در موارد دیگر، ناچار از شناخت سمت قبله است. مسئلۀ شرعی چگونگی انتخاب جهت قبله به هنگام برگزاری فریضه‌ها، در کتاب‌های فقهی و در رساله‌های عملی مراجع تقلید بیان گردیده و در این باره تکلیف هر فرد مسلمان در موقعیت‌های گوناگونی که برایش پیش آید معین میباشد. اما یافتن جهت دقیق قبلۀ هر محل یک مسئلۀ نجومی – ریاضی است و دستیابی بدان علاوه بر داشتن تخصص در دانش‌های نجوم و ریاضی، به دانستنی‌هایی از جغرافیای ریاضی نیز نیاز دارد. از اینروست که تقریباً بیشتر از فقیهان در یافتن جهت قبله استناد به قول متخصص را هرچند هم که غیر مسلمان باشد، معتبر دانسته‌اند. در کتاب حبل المتین تألیف شیخ بهایی، گفتار گسترده‌ای دربارۀ اعتماد فقیهان به اهل هیئت و ریاضی در موضوع قبله‌یابی به میان آمده است که پاره‌ای از آن، به نقل از کتاب قبله شناسی تألیف سردار کابلی، در زیر یادآوری می‌شود:
«… و اما قول تو که وثوقی به اسلام ایشان چه جای عدالتشان نیست، پس چگونه اعتماد بر کلام ایشان قبل از تعیین نمودن به مضمون آن روا باشد، پس کلامی است که از حلیۀ صواب عاری است؛ چه تعیین غیر شرط است، و رجوع فقها در آنچه محتاجند به آن در هر فنی به علمای آن فن و اعتماد ایشان بر قواعد اهل آن فن، هرگاه مخالفتی با قانون شرع نداشته باشد، شائع و ذائع و معروف است میان ایشان خلفاً عن سلفٍ، مثل رجوع ایشان در مسائل نحو به نحات، در مسائل لغت به لغویین، و در مسائل طب به اطبا، و در مسائل مساحت و جبر و مقابله و خطأین و آنچه بدانها ماند، به اهل حساب، بدون رسیدگی به عدالت و فسق ایشان، بلکه آن مسائل را به طریق تسلیم از ایشان فراگرفته، عمل به آنها کنند بدون نظر در دلائل ایشان که ایشان را به آنها رسانیده، به واسطۀ حصول ظن غالب به اینکه جماعتی بسیار از حاذقین در صناعتی از صناعات همین که در آنچه که متعلق به آن صناعت است، متفق الکلمه شده‌اند دورتر از خطاست و این از قبیل ظنی است که به خبر شیاع حاصل می‌شود اگرچه فساق یا کفار باشند، چه تواطؤ ایشان بر دروغ دور است …»
صاحب امتياز: مركز پژوهشی ميراث مكتوب
مدير مسئول: اكبر ايرانی
سردبیر: محمد باقری