میراث مکتوب- مراسم مجازی بزرگداشت مقام علمی و فرهنگی مرحوم دکتر مهدی بیانی، استاد دانشگاه تهران، نسخه شناس و اولین رئیس کتابخانه ملی ایران به همت انجمن آثار و مفاخرفرهنگی برگزار شد. در این نشست مجازی حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، اشرف بروجردی رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، محمد حسن سمسار عضو هیأت علمی بنیاد دائره المعارف بزرگ اسلامی و حمیدرضا قلیچ خانی خوشنویس و عضو کمیته تعیین نفایس کتابخانه ملی ایران سخنرانی کردند.
حسن بلخاری در ابتدای این برنامه گفت: ذکر چند نکته درباره مرحوم بیانی بسیار مهم است؛ یکی مسأله عشق و علاقه ایشان به کتاب است که در احوالتشان به کرات بیان شده و در کنش آن مرحوم هم مشهود است. ایشان در ابتدا مسئولیت کتابخانه معارف را به عهده داشتند و سپس در سوم شهریور۱۳۱۶ شمسی، کتابخانه ملی ایران را بنیاد نهادند که امروز حافظه ملی ما ایرانیان را ثبت کرده است.اما مسأله دوم، علاقه شدید این استاد فقید به خوشنویسی است که به نگارش چهار جلد کتاب «احوال و آثار خوشنویسان ایران» ختم شد و از مهمترین منابع شرح‌حال نویسی درباره خوشنویسان ایران است.
این استاد دانشگاه تهران افزود: کتاب و کتابت (خوشنویسی) باهم نسبت ذاتی دارند نه عرضی؛ یعنی تمدن‌‌هایی که کتاب محور هستند، ذوق زیباشناسانه هم دارند. محال است قومی عاشق کتاب باشند اما کتابت و خوشنویسی نداشته باشند.خوشنویسی و کتابت، وجه جمالی دارند. اصل کتاب، وجه جلالی دارد و همه ما می‌دانیم که جمال، بازتاب جلال است. محال است افراد در تمدنی عاشق کتاب باشند اما در آن تمدن خوشنویسان نباشند.
بلخاری ادامه داد: تمدنی که عاشق کتاب است، در ذات خودش نگره جمال‌شناسانه هم دارد و این جمال‌شناسی، به شکل خوشنویسی ظهور می‌کند. مرحوم بیانی از این منظر که هم عاشق کتاب بود هم کتابت، یک چهره تمدنی محسوب می‌شود؛ از اینرو، آن مرحوم یک جمال تمدنی در قرین بودن کتاب و کتابت، معنا و زیبایی محسوب می‌شوند.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تصریح کرد: سینما در غرب ظهور می‌کند زیرا هزاران سال هنر غرب، مبتنی بر نظریه محاکات است که می‌گوید هنر، بیان و ظهور بخشیدن به یک امر است. وقتی پیشینه تمدنی هنر را اینگونه ببینید، قطعا به سینما می‌رسید. وقتی در سابقه تمدنی ما حضرت کتاب صدرنشین باشد و ما ملت کتاب‌محور باشیم، قطعا به خوشنویسی می‌رسیم. این امر ذاتی در ذات و جوهره تمدن‌هاست که معناگرایی، جمال متناسب با آن معنا را در تداوم فرهنگی آن ملت خلق می‌کند.
بلخاری در ادامه سخنان خود گفت: وقتی کتاب‌محوری ما توسط برخی از عاشقان کتاب درک می‌شود، کنشی در راستای حفظ کتاب از جانب آنها صورت گیرد. کسی که یک خصیصه جوهری را در تمدنی ادراک کرده باشد، عمر خود را برای حفظ جایگاه و مکانت آن خصیصه صرف می‌کند. این جوهره تمدنی ما ایرانیان که کتاب‌دوستی است، توسط استاد بیانی ادراک و نتیجه آن کتابخانه ملی ایران شد که مایه فخر ما ایرانیان است.
تلاش برای استقلال کتابخانه ملی ایران
در ادامه این نشست مجازی اشرف بروجردی، طی سخنانی گفت: مرحوم دکتر مهدی بیانی، پیشتاز فعالیت‌های زیادی در کتابخانه ملی بود تا جایی که این کتابخانه توانست نام کتابخانه ملی را به‌عنوان یک نهاد مستقل به خود اختصاص دهد.تا قبل از آن، این کتابخانه زیرنظر نهاد کتابخانه‌های عمومی بود. استاد بیانی، در گام اول برای آنکه کتابخانه ملی به‌عنوان یک نهاد مستقل شکل بگیرد، با تلاش وکوشش فراوان به آن استقلال بخشید و آن را از وزارت فرهنگ آن زمان جدا کرد.بعد به همت و پیگیری فراوان توانستند مصوبه‌ای را بگیرند که ساختمان کتابخانه ملی ایران مستقل شود.
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران افزود: دکتر بیانی برای اینکه بتواند این استقلال را به بخش‌های دیگر نیز تعمیم دهند، در مذاکره با مجلس، قانون واسپاری را مصوب کرد تا هر کتاب یا اثری که چاپ می‌شود، یک یا دو مجلد از آن به صورت رایگان در اختیار کتابخانه ملی قرار گیرد. نکته مهم دیگر، بحث خرید نسخ خطی بود. نسخ خطی خیلی مورد توجه نبود؛ استاد بیانی در رابطه با خرید این نسخ خیلی تلاش کردند و توانستند در مقطع زمانی خودشان، گنجینه کتابخانه ملی دراین باره را پربار کنند. امروز ذخائر علمی ما در این حوزه حاصل تلاش بزرگانی چون استاد بیانی است؛ این اقدام استاد بیانی به مثابه درسی برای نسل امروز است که باید اقداماتی را صورت داد که برای آیندگان ماندگاری داشته باشد.
بروجردی تأکید کرد: نسل امروز باید توجه داشته باشند که وقتی به کتابخانه ملی وارد می‌شوند، درحقیقت به یک مکان مقدس وارد می‌شوند، به این معنا که باید دراین محیط ذهن و فکر خود را صیقل دهند با آنچه که از مطالعه این منابع وگنجینه‌های علمی حاصل می‌شود
او درپایان گفت: جمع‌آوری آثار ارزشمند مکتوب و مطالعه آنها می‌تواند راهگشا برای انسان‌های طالب علم و حقیقت باشد؛ از این رو یکی از معبرهای این راه بار ارزش، کتابخانه ملی ایران است.
هنر شناس بی‌نظیر
در ادامه، محمدحسن سمسار، طی سخنانی گفت: مرحوم دکتر مهدی بیانی مردی آرام، متین، مهربان و خوش‌بیان بود.آنچه که از مرحوم بیانی به جا مانده، کارنامه‌ای درخشان از یک ایرانی وطن‌دوست، یک هنرشناس بی‌نظیر و یک استاد کامل است. به‌نظر من میراثی که از هر شخص برجای می‌ماند، بهترین ابزار داوری درباره اوست.
او افزود: استاد بیانی به‌جز خدمات اداری و سمت‌های دولتی، کتابی دارد با عنوان «فهرست ناتمام کتابخانه سلطنتی». در این کتاب، بیش از چهارصد نسخه از کتاب‌های بی‌نظیر هنری و پراهمیت از نظر خط و نگارگری و تذهیب معرفی شده‌اند که به‌نظر من الگوی فهرست‌نویسی نسخ خطی هنری ایران به‌شمار می‌آید. بدین معنی که آنچه پیش از مرحوم بیانی درباره این کتابخانه نوشته یا منتشر شده است، دارای دقت و مهارتی که مرحوم بیانی در تدوین این کتاب داشته‌اند، نیست.
عضو هیئت علمی بنیاد دائره المعارف بزرگ اسلامی تأکید کرد: فهرست‌نویسی نسخ خطی ایران، در شیوه نوشتاری و معرفی نسخ خطی فارسی، مدیون دقت و چیره‌دستی مرحوم بیانی است. دلیل من بر این مدعا آن است که آرتور پوپ به هنگام تدوین آن مجلدات بزرگ آثار هنری ایران، بخش خوشنویسی را به مرحوم بیانی واگذار کرد و امروز در بررسی هنر ایران نظریات او در کنار نظریات بزرگ‌ترین هنرشناسان جهان قرار گرفته است.
او ادامه داد: دکتر بیانی بزرگ‌ترین خدمت را به هنر خوشنویسی ایران کرد؛ بدین معنی که حاصل یک عمر کار او به صورت چهار جلد کتاب «احوال و آثار خوشنویسان ایران» به چاپ رسیده که متأسفانه به‌جز جلد اول، مجلدات بعدی پس از مرگ او چاپ شدند.کاری که او کرد، شبیه آن چیزی است که سعدی درباره خودش می‌گوید:
در اقصای عالم بگشتم بسی
به سر بردم ایام با هر کسی
تمتع به هر گوشه‌ای یافتم
ز هر خرمنی خوشه‌ای یافتم
او در ادامه سخنان خود گفت: مرحوم بیانی در بسیاری از کشورهای اروپایی، آسیایی و آمریکایی را به دنبال آثار خوشنویسی و شرح حال خوشنویسان ایرانی بود، همچنین تمامی منابع مکتوب ایرانی و غیرایرانی را جستجو کرد تا توانست دایره المعارفی از خوشنویسان و احوال آنها پدید آورد.این چهار جلد، برای جویندگان هنر بزرگ خوشنویسی یک سرمایه هنری هستند.
احاطه بر هنر خوشنویسی
سخنران پایانی این نشست مجازی حمیدرضا قلیچ‌خانی بود. او گفت: دکتر بیانی در حوزه‌های مختلفی صاحبنظر بود. دراین میان یکی از مهمترین آثار این استاد فقید کتاب ارزشمند احوال و آثار خوشنویسان است که بخش‌های گوناگونی دارد.دکتر بیانی در این اثر، تمامی تذکره‌ها و کتاب‌هایی که تا زمان خودشان وجود داشت را مطالعه کرد و حاصل دریافت‌های خود را در این کتاب ارائه کرد.
او ادامه داد: اهمیت و مزیت کار دکتر بیانی نسبت به دیگر پژوهشگران حوزه نسخ خطی، احاطه ایشان بر خوشنویسی است.او در هنر خوشنویسی و هنرهای وابسته به آن صاحبنظر بود و نظر شخصی خود را درباره عیار هنرمندان و ویژگی‌های فنی آثار خوشنویسی بیان کرده است.
گفتنی است بنابر سنت همیشگی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی دراعطای لوح تقدیر انجمن به خانواده استادان درگذشته، اینبار به دلیل شیوع بیماری کرونا و برگزاری این مراسم به صورت مجازی لوح سپاس و تقدیر انجمن برای خانواده مرحوم دکتر مهدی بیانی ارسال گردید.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی