میراث مکتوب- فهرست نسخه های خطی عربی گنج بخش پاکستان به زودی از سوی مجمع ذخائر اسلامی و به مناسبت همایش بین المللی مخطوطات مشرق زمین، برای اولین بار در ۷ جلد منتشر می شود.
مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، با توافق دولتین پاکستان و ایران، در ۱۳۵۰ش/ ۱۹۷۱م در اسلام آباد تأسیس گردید. یکی از اهداف تأسیس مرکز فراهم آوردن زمینۀ تحقیق و پژوهش در حوزه هاى مشترک میراث فرهنگى ایران و پاکستان و زبان و ادبیّات فارسى است. برای تحقق این هدف در سال ۱۳۵۰ش کتابخانه اى دربر دارندۀ نسخه هاى خطّى، کتابهاى چاپى و میکروفیلم نسخه هاى خطّى و کتاب هاى کمیاب، تأسیس شد. این کتابخانه به ارجگذاری ابوالحسن علی بن عثمان هجویری که در پاکستان به لقب «داتا گنج بخش» شهرت دارد، به «کتابخانۀ گنج بخش» نامگذاری شد. این ارجگذاری بدان دلیل است که هجویری مؤلف نخستین کتاب عرفانی فارسی کشف المحجوب است که در قرن ۵ در لاهورِ پاکستان نگاشته شده است. در این کتابخانه تاکنون به لحاظ شماره ثبت ۱۷۳۴۰ جلد نسخه خطّى گردآوری شده است.
دکتر احمد خان (متولد ۴ شعبان ۱۳۵۴ مطابق یکم نوامبر ۱۹۳۵) یکی از نام آورترین فهرست نویسان، کتابشناسان و نسخه شناسان معاصر پاکستان است. او مدتی سر کتابدار ادارۀ تحقیقات اسلامی دانشگاه بین المللی اسلامی، اسلام آباد بوده و در سال ۱۹۹۵م بازنشسته شد. در میان کارهای متنوع دکتر احمد خان در زمینۀ زبان و ادب عربی، دو کار او شهره دارد. یکی «فهرس المخطوطات العربیه فی باکستان» که تاکنون ۹ جلد آن منتشر شده است (ریاض، ۱۹۹۷-۲۰۱۶) و دیگری «معجم المطبوعات العربیه فی شبه القاره الهندیه الباکستانیه منذ دخول المطبعه الیها حتی عام۱۹۸۰م» (ریاض، ۲۰۰۰م).
دکتر عارف نوشاهی در مقدمه ای که بر این کتاب نوشته می گوید:
در کتابخانۀ گنج بخش بعد از نسخه های فارسی، بیشترین تعداد نسخه های خطّی به زبان عربی است، ولی در پنجاه سال گذشته هیچ تلاش مستمر و کوشش جدّی برای فهرست برداری آنها نشده است. استاد منزوی در کتابخانه گنج بخش اگر چه در کنار نسخه های فارسی، به فهرست نویسی نسخه های عربی نیز پرداخته بود ولی این کار به انجام نرسید و در مرحلۀ اولیه ناتمام ماند. پس از بازگشت استاد منزوی به ایران در سال ۱۳۶۹ اصلاً کار فهرست نویسی مخطوطات در کتابخانۀ گنج بخش متوقف است. در حالی که هنوز هزاران نسخۀ فارسی و عربی و دیگر زبان ها، فهرست نشده در آنجا نگهداری می شود. یکی از دغدغه های بنده به عنوان تربیت دیدۀ استاد منزوی، فهرست برداری بقیه نسخه ها و به روز نمودن فهرست های کتابخانۀ گنج بخش بوده است، به ویژه نسخه های عربی که کلاً مغفول مانده بود. برای این کار حتی به مقامات ایرانی در تهران نیز پیشنهاد دادم. چنانکه در دیداری با آقای محمد کاظم بجنوردی رئیس مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی و سرپرست وقت کتابخانۀ ملی ایران، این پیشنهاد مطرح شد و او با نوشتن نامه ای به مدیر مرکز تاکید برین امر نمود. این نامه را به مدیر وقت مرکز تحویل دادم ولی اثری ترتیب نداد. تا این که دورۀ مدیریت آقای قهرمان سلیمانی (۱۳۹۱- ۱۳۹۲ش) در مرکز تحقیقات آغاز شد و این پیشنهاد به او مطرح نمودم و برای فهرست برداری نسخه های عربی دکتر احمد خان را معرفی کردم. آقای سلیمانی ازین پیشنهاد استقبال نمود و دکتر احمد خان مشغول به فهرست نویسی مخطوطات عربی شد. درست همان زمانی (۱۲بهمن ۱۳۹۲ش) که ماموریت آقای سلیمانی در مرکز به پایان رسید، کار فهرست نویسی نیز به اتمام رسید. روز آخرِ ماموریت آقای سلیمانی در ساختمان مرکز تحقیقات فارسی مراسم تجلیل و سپاسگزاری از دکتر احمد خان برگزار گردید.
دکتر عارف نوشاهی می افزاید:
همان طور که تلاش های ما در تهیه نمودن فهرست مخطوطات عربی کتابخانۀ گنج بخش چندین سال طول کشید و بالآخره مثمر به ثمر شد، برای چاپ این فهرست نیز از همان سالی که این فهرست تألیف شده بود، تلاش ها آغاز شد ولی به جایی نرسید. اصولاً این وظیفۀ مرکز تحقیقات فارسی بوده که این فهرست را منتشر می کرد ولی عملی نشد. درین میان دکتر احمد خان در هنگام انتشار جلد نهم «فهرس المخطوطات العربیه فی باکستان» که متعلق به علوم پزشکی است، بخش نسخه های پزشکی کتابخانۀ گنج بخش را درین جلد منتشر کرد، ولی بقیه بخش ها تاکنون منتشر نشده است. اکنون حجه الاسلام سید صادق حسینی اشکوری مدیر مجمع ذخائر اسلامی، قم اعلام آمادگی فرمودند که این فهرست را به طور کامل و یکجا منتشر کنند. چنانکه پیشتر نیز فهرست نسخه های خطّی خزانه مفتی اسلام آباد تألیف دکتر احمد خان را منتشر کرده بودند (قم، ۲۰۰۹م).
خشنودم که نگارندۀ این سطور در تهیه و چاپ این فهرست واسطۀ خیر بوده ام و از حجه الاسلام اشکوری موصوف سپاسگزارم که همیشه عنایت و توجه ویژه به نشر فهارس و میراث مکتوب شبه قاره دارند.
منبع: الفهرست