فرهنگ نصیری که یک فرهنگ ترکی (انواع ترکی شامل: ترکی جغتایی، رومی، قزلباشی، روسی و قلماقی) به فارسی است و یکی از بهترین متونی است که در این زمینه برجای مانده است. این اثر از تولیدات علمی بسیار عالی دوره شاه سلیمان صفوی و توسط برخی از منشیان دربار اوست که برای نخستین بار به چاپ می رسد.
چند سال قبل جناب آقای حسن جوادی برای چاپ آن در کتابخانه مجلس تماس گرفتند و بنده با چاپ آن ضمن منشورات کتابخانه موافقت کردم. اکنون این اثر که به همراهی آقای فلور چاپ شده و نام آقای مصطفی کاچالین هم روی آن دیده می شود، خوشبختانه به چاپ رسیده است.
مصححان مقدمه مفصلی در چند قسمت بر این کتاب نوشته‌اند.
نخستین نکته در باره شاخه‌های زبان ترکی و تطور و تفاوت‌های ایجاد شده در این زبان به خصوص تفاوت ترکی عثمانی با آذربایجانی است که گویا در دوره جلایریان رخ داده است.
نکته دیگر در باره وضعیت زبان ترکی در دوره صفوی است که به نام ترکی قزلباشی شهرت می یابد. در این بخش گزارشی از وضعیت زبان ترکی در شهرهای مختلف بر اساس اطلاعات سفرنامه نویسان و اسناد اروپائیان ارائه شده و نشان داده شده است که طی مرور زمان چه تغییراتی از حیث زبانی در این مناطق پدید آمده است. این قسمت بسیار جالب و مستند نوشته شده است.
مطلب بعدی در باره تاریخچه فرهنگ نامه نویسی است که از دیوان لغات الترک (سال ۴۶۴ ـ ۴۶۶) شروع شده و به آثار دیگری که در این زمینه نوشته شده پرداخته می شود. در اینجا از دوازده فرهنگ لغت ترکی به فارسی یاد و تک تک معرفی شده تا به کتاب فعلی که فرهنگ نصیری است می رسد.
مصححان در اینجا به سراغ خاندان نصیری رفته و در باره زندگی عبدالجمیل نصیری و پدرش محمدرضا نصیری سخن گفته اند. این خاندان از خاندان های اردوبادی است در دارالانشاء اصفهان از زمان شاه عباس حضور داشتند. محمدرضا نصیری دو کتاب داشته که پسرش عبدالجمیل آنها را تکمیل کرده است. یکی کشف الایات قرآن کریم که نسخه ای از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه هست و دیگری منشآت سلیمانی. اثر سوم هم همین فرهنگ نصیری است که باز کار پدر یعنی محمدرضا است و پسر آن را تکمیل کرده است.
گفتنی است که نویسنده این سطور (رسول جعفریان) «منشآت سلیمانی» را بر اساس نسخه کتابخانه مجلس منتشر کرد. در آن نسخه نامی از مؤلف نبود. بعدها نسخه دیگری در کتابخانه ملک یافت شد که آن هم اسم نداشت، اما مصحح فرهنگ نصیری در اینجا (ص ۳۲) نوشته است: سنخه ای دیگر شبیه منشآت سلیمانی به شماره ۷۶۹۱ add در بریتیشی میوزیوم وجود دارد که زیر اسم ابوالقاسم بن محمدرضا نصیری می باشد. بدین ترتیب نویسنده منشآت سلیمانی هم که با تصحیح بنده و بدون نام مولف و صرفا با اشاره به این که کار دبیران دارالانشای شاه سلیمان است، چاپ شده بود، معلوم می شود.
این هم بیفزایم خاندان نصیری، خود را منسوب به خواجه نصیر می دانستند و همان طور که گفته شد حاتم بیک در دوران اعتماد الدوله ای خود این افراد را از اردوباد به اصفهان منتقل کرد، یکی هم نویسنده کتاب دستور شهریاران است که به اسم محمد ابراهیم نصیری نامیده شده است.
باز هم بنده در مقاله ای که در باره اردوباد و اهمیت آن در این دوره نوشته ام، در باره این خاندان و برخی از آثار آنان یاد کرده ام.
http://www.khabaronline.ir/detail/161535/weblog/jafarian
اکنون یک نکته دیگر را هم باید یادآور شوم و آن این که یان بانوی صفوی که منظومه ۱۴۰۰ بیتی به عنوان سفرنامه حج گفته و بنده چند بار آن را چاپ کرده ام می تواند از همسر یکی از همین نصیری ها باشد. شاید همسر محمدرضا نصیری. آن بانوی فرهیخته هم از اردوباد بوده و در همین خانواده. باید در این باره بیشتر تحقیق شود.
نکته بعدی مصححان در باره زبان ترکی و دارالانشاء است که به ارتباط میان این زبان و آنچه در دارالانشای صفوی مربوط بوده پرداخته و البته سابقه آن را از قرن هفتم به این سوی مورد بحث قرار داده است.
در پایان در باره نسخه این فرهنگ ترکی صحبت شده که نسخه منحصر به فردی است که در دانشگاه تهران بوده و دانش پژوه آن را معرفی کرده است. در اینجا در باره این نسخه و ویژگی های آن سخن گفته شده است. همچنین از منابع مؤلف در نگارش این فرهنگ و نیز نحوه تنظیم آن سخن گفته شده است. مقدمه با سپاسگزاری از کسانی که در این زمینه مصححان را یاری کرده اند تشکر کرده است. مقدمه مولف از ص ۵۱ تا ۷۱ و پس از آن متن فرهنگ نامه آغاز شده و از صفحه ۷۳ تا پایان کتاب ص ۳۲۳ ادامه دارد. پس از آن فهارس کتاب آمده است.
رسول جعفریان
نویسنده: محمدرضا و عبدالجمیل نصیری
مصحح: حسن جوادی و ویلم فلور
ناشر: کتابخانه مجلس شورای اسلامی
تاریخ چاپ: ۱۳۹۳
مکان چاپ: تهران
منبع: کتابخانه تاریخ اسلام و ایران