میراث مکتوب – گام اول و پیش نیاز اساسی برای بهره‌بردن از منابع غنی کتاب‌های عرفان در فرهنگ اسلامی، شناخت مهم‌ترین آثار آن است تا زمینه بهره‌گیری بیشتر، نقد و بررسی، تجزیه و تحلیل گزاره‌ها، ارائه راه‌حل و راهکارهای مناسب برای جامعه فراهم شود. یکی از فعالیت‌های پژوهشگران برای شناساندن این منابع ارزشمند، تهیه کتابشناسی است
.
دین مبین اسلام، ابعاد معنایی و معنوی بسیاری دارد که شامل عقاید، احکام، اخلاق، عرفان و … می‌شود. به جرأت می‌توان گفت پرونده علمی و کارنامه ادبی عرفان اسلامی، یکی از شاخه‌های بس پربرگ‌وبار این درخت کهن و پرثمر است.
کسانی در وادی عرفان قلم زده‌اند که معمولاً در طول تاریخ از آنها با عنوان اسوه و الگو و مرجع حلّ مشکلات روحی و فکری و پناهگاه امن در در هیاهوی زندگی یاد می‌شده و می‌شود. میراث عرفان اسلامی از دیرباز تاکنون مورد توجه عام و خاص بوده و هر کس به فراخور حوصله و درک خود، از این زلال معنوی بهره می‌گرفته و می‌گیرد.
حاصل سخن اینکه ما هم اکنون میراث‌دار گنجینه گرانسنگی با عنوان کتاب‌های عرفان در فرهنگ اسلامی هستیم که ذخیره ارزشمندی از معارف و عقاید محسوب می‌شوند.
متأسفانه این متون ارزشمند – چنان که باید و شاید – از مهجوریت و عزلت بیرون نیامده و جایگاه خود را در چارچوب نظام تحقیقاتی ما به دست نیاورده و حق آنها آن‌گونه که شایسته این موضوع مهم و محتوای غنی و مؤلفانِ آنهاست ادا نشده است. مهم‌ترین دلیل گمنام‌ماندن این متون، ناشناخته‌بودن‌شان از دید و نظر محققان و پژوهشگران است. شمار محدودی از این کتاب‌ها را محققان می‌شناسند و بسیاری از آنها به دلیل عدم شناسایی و متأسفانه کم‌همتی محققان مورد بی‌مهری واقع شده و از دیده‌ها پنهان مانده است.
بدیهی است گام اول و پیش نیاز اساسی برای بهره‌بردن از این منبع غنی، شناخت مهم‌ترین آثار آن است تا زمینه بهره‌گیری بیشتر، نقد و بررسی، تجزیه و تحلیل گزاره‌ها، ارائه راه‌حل و راهکارهای مناسب برای جامعه فراهم شود. یکی از فعالیت‌های پژوهشگران برای شناساندن این منابع ارزشمند، تهیه کتابشناسی است.
کتابشناسی تنها پژوهش نیست، بلکه خدمتی است به پژوهشگران تا با به‌دست‌آوردن نگاهی اجمالی و آگاهی بیشتر، وقت خویش را به مطالعه تفصیلی آثار علمی اختصاص دهند. کتابشناسی علاوه بر آنکه باید به قلم کتابشناس کارکشته و خبره صورت گیرد، باید از روشی اصولی و مطمئن پیروی کند تا مفید واقع شود.
در این نوشتار، قصد معرفی فرهنگ آثار عرفان اسلامی را داریم. کتاب حاضر کوششی است برای شناساندن مهم‌ترین کتاب‌هایی که در حیطه عرفان اسلامی از دیرباز تا کنون در قلمرو کشورهای اسلامی نوشته شده‌اند.
معرفی اثر
فرهنگ آثار عرفان اسلامی توسط آقایان باقریان موحد، شاکرنژاد و مرادی تألیف شده است. در شناسنامه کتاب مرکز اخلاق و تربیت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم) به عنوان تهیه‌کننده و ناشر اثر معرفی شده است.
این کتاب در 591 صفحه و قطع رحلی منتشر شده که از نظر ظاهری، جلد و صفحه‌آرایی قابل قبول و منظمی دارد.
ابتدا مدیر مرکز اخلاق و تربیت پیشگفتار موجز و مختصری بر اثر نگاشته و در این پیشگفتار ضمن صحبت در خصوص فواید کتابشناسی از زحمات مؤلفین نیز تشکر کرده است.
سپس باقریان موحد در مقدمه به معرفی اثر پرداخته است. این مقدمه در چند بخش و به صورت تفصیلی نگارش یافته است. ابتدا از ضرورت تدوین کتابشناسی عرفان اسلامی سخن به میان آمده و همچنین اشاره‌ای به پیشینه کتابشناسی در حوزه عرفان اسلامی شده است. در ادامه قلمروی فکری و مذهبی مؤلفان کتاب‌هایی که به عنوان مدخل در این اثر اجازه ورود گرفتهاند بررسی شده است. سپس گستره جغرافیایی کتابشناسی تشریح شده است.
روش کتابشناسی، محدوده کتابشناسی و شیوه تنظیم کتابشناسی در بخشی با عنوان ساختار فنی کتابشناسی، به طور کامل برای خواننده تشریح شده است. تدوین این بخش یکی از نکات مثبت و مفید این کتابشناسی است؛ زیرا خواننده با مطالعه مقدمه مؤلف به طور کامل با روش و عملکرد وی در تألیف این اثر آشنا می‌شود.
در نهایت نیز موانع و محدودیت‌ها عنوان شده، میزان و نحوه دخل و تصرف در فهرست‌ها توضیح داده شده و از کاستی‌های پیش‌آمده پوزش طلبیده شده است.
پیش از ورود به معرفی آثار عرفان اسلامی، مبحثی در بیش از 50 صفحه با عنوان «سبک‌شناسی موضوعی آثار عرفانی» به قلم احمد شاکرنژاد پیش روی خواننده قرار می‌گیرد.
شاکرنژاد برای افزون‌شدن فواید جنبی این مجموعه، در این مجال نگاهی از فراز به سبک‌ها و گونه‌های نگارش در حوزه عرفان تا سبک‌شناسی آن خواهد داشت تا بستری برای شناخت بهتر محتوا فراهم گردد. البته در اینجا مراد از سبک و سبک‌شناسی، معنای تخصصی آن، یعنی استخراج کلیت ویژه و متمایز یک اثر (از حیث اصول، قواعد و روش‌ها) و ویژگی‌های تکرارشونده در ساخت و اسلوب آن یا بازی‌های ویژه زبانی در آن نیست، بلکه سعی شده از دو بُعد صورت (نحوه بیان مطالب) و محتوا (درون‌مایه و کلیدواژه‌ها) آثار موجود در گستره ادبیات عرفانی بررسی شود. این ابعاد به صورت مفصل در بخش «سبک‌شناسی موضوعی آثار عرفانی» مطرح شده که در ادامه تنها به ذکر عناوین آن اکتفا می‌کنیم.
نوشته‌های عرفانی را می‌توان براساس مشترکات‌شان در شکل و صورت، به گونه‌های ذیل تقسیم کرد:
کتاب؛ مقالات، رسایل (جستارنامه)؛ مجالس (گفتارنامه)؛ مکاتیب؛ پرسش و پاسخ یا استجوابیه (اجوبه و استفتائیه)؛ اصطلاح‌نامه؛ یادیارنویسی؛ شرح، تعلیقه، تحشیه، تفسیر و مقدمه و منتخبات.
تقسیم‌بندی سبک‌های محتوایی در آثار عرفانی عبارتند از:
کتاب جامع؛ اندرز و نصیحت؛ حکایت؛ تبیین مسائل نظری عرفان (حکمت و کلام عرفانی)؛ تبیین مسائل عملی (مقدمات، مراحل، آداب و دقایق سلوک، شرح کرامت و اعمال قلوب)؛ درمان و کمال‌بخشی معنوی؛ دفاعیه و ردیه؛ داستان رمزی و تمثیلی؛ تغزل و عاشقانه‌ها؛ و تذکره، تراجم، سیر و … .
کتاب حاضر حاصل تلاشی است شش‌ساله برای معرفی آثار عرفانی که با اشراف متخصصان این فن، با نیم‌نگاهی به کتابشناسی‌های موفق و ناموفق، سعی بر آن داشته اثری متفاوت باشد از آنچه متداول است و برای آنکه آثار عرفانی را در نهایت بی‌طرفی معرفی کند، به چند شیوه به حذف کتابشناس پرداخته است:
نخست به جای ارائه برداشت سلیقه‌ای از محتوای آثار، به زبان فهرست و نمایه همان آثار از آنها سخن گفته است.
– دوم با سبک‌های متنوع و طرح واژگان کلیدی هر سبک، محتوایی را که از لابه‌لای فهرست‌ها نشان داده نمی‌شد، در معرض دید محققان قرار داده است. همچنین با ارائه نمایه‌ها و فهرست‌های تکمیلی، یافتن آثار را با محتوای مورد نظر آسان نموده است.
فرهنگ آثار عرفان اسلامی در راستای تکمیل کتابشناسی‌های دیگر این حوزه نوشته شده است؛ بدین معنا که در اینجا توصیف و تحلیل کتاب مدنظر نیست، بلکه گزارش مفصلی از موضوعات و فهرست و نمایه‌های کتاب آمده تا دورنمایی از موضوعات کتاب را ارائه دهد.
محیط جغرافیایی این کتابشناسی از نظر چاپ و نشر سراسر دنیای اسلام از هند و پاکستان تا یمن و مغرب را شامل می‌شود، اما توجه و عنایت عمده به آثاری است که در ایران نوشته یا ترجمه یا منتشر شده و هم اکنون در کتابخانه‌های مهم ایران وجود دارد.
این کتابشناسی تحلیلی نیست، بلکه توصیفی است؛ یعنی بیشتر به توصیف محتوای کتاب‌ها پرداخته و از تحلیل انتقادی پرهیز کرده است. در توصیف کتاب‌ها نیز توصیف دامنه موضوعی اثر براساس فهرست و نمایه کتاب مدنظر بوده است.
این کتابشناسی جامع و فراگیر نیست. گزینشی و برگزیده است؛ یعنی اولاً صرفاً به کتاب‌های عرفانی (خواه تک‌نگاری یا مجموع رسایل یا موضوع) پرداخته و به سایر انواع مآخذ، مانند مقالات، پایان‌نامه‌ها و … نپرداخته. ثانیاً در این مجموعه در حدود پانصد کتاب با موضوع عرفان اسلامی، گزینش و معرفی شده است.
در خصوص شیوه تنظیم این کتابشناسی در ادامه نکاتی مطرح می‌شود.
این کتابشناسی از یک مقدمه و معرفی توصیفی فهرست حدود پانصد کتاب عرفان اسلامی تشکیل شده است.
این مجموعه براساس شیوه تنظیم الفبایی نام پدیدآورنده شکل گرفته است، نه شیوه الفبایی نام کتاب‌ها. اجرای این شیوه نسبت به شیوه‌های دیگر امتیازات فراوانی دارد؛ از جمله اینکه می‌توان پرونده و کارنامه علمی نویسندگان را یک جا مشاهده و مطالعه کرد و میزان تحقیقات را شناسایی و با دیگران مقایسه نمود. البته در پایان کتاب، نمایه کتاب‌ها براساس الفبای نام کتاب‌ها آمده که اشکالات و نقص شیوه الفبای پدیدآورنده را جبران می‌کند.
نام پدیدآورنده کتاب بدون هیچ تصرفی در املای آن و در مطابقت کامل با ضبط آن در اثر انتشاریافته آمده است. این سرشناسه با قلم سیاه یک سطر بالاتر از دیگر مشخصات کتاب آمده است. عنوان کتاب نیز با قلم متفاوت بدون هیچ تصرفی در املای آن در ابتدای معرفی کتابشناختی آمده و در ادامه آن نام کمک‌پدیدآورنده (مصحح، مترجم و …)، محل نشر، نام ناشر، سال چاپ، تعداد چاپ، تعداد صفحات و قطع کتاب آمده است.
بخش اول هر کتاب، اطلاعات شناسنامه‌ای آن کتاب است.
بعد از معرفی شناسنامه‌ای کتاب، در قالب یک یا دو جمله کوتاه رده‌بندی موضوعی کتاب البته به شکلی کلی و عام آمده است.
بعد از آن فهرست کتاب با ذکر شماره صفحات آن آمده است. در آوردن فهرست‌ها به سه شکل عمل شده است:
در بیشتر آورده فهرست کامل کتاب‌ها آمده است.
در برخی موارد که فهرست کامل کتاب‌ها بسیار گسترده بوده، خلاصه مفیدی از آنها آمده است.
در موارد اندکی که کتاب فاقد فهرست مندرجات بوده، نگارنده این کتابشناسی فهرستی را استخراج کرده است.
نکته قابل ذکر این است که فهرست‌ها به هیچ وجه آینه تمام‌نمای مطالب کتاب‌ها نیستند و تنها گزارشگر کلیات کتاب‌اند.
در مورد کتاب‌های مهم و مرجع این‌گونه عمل شده است که بعد از ذکر فهرست، بخش کوچکی از نمایه اصطلاحات و تعابیر فنی آن کتاب آمده است تا سیمای مطالب کتاب را بهتر نشان بدهد.
هیچ کتابی با واسطه (از طریق کتابشناسی‌ها و نشریات) معرفی نشده است و تک‌تک آنها مورد مطالعه مستقیم قرار گرفته و در پی آن، فهرست و نمایه‌شان استخراج شده است.
در پایان کتاب، نمایه الفبایی پدیدآورندگان، کتاب‌ها، موضوعات و … آمده است که در حکم راهنمای استفاده از این مجموعه است.
در این اثر 440 چهل کتاب در حوزه عرفان اسلامی از بیش از 200 نویسنده معرفی شده است. در ادامه به نام برخی از این مؤلفان و کتاب‌ها برای آشنایی بیشتر خوانندگان اشاره می‌گردد.
حیدربن علی آملی؛ عمربن علی ابن‌الفارض؛ ابن بزار اردبیلی؛ عبدالرحمن‌بن علی ابن‌جوزی؛ عبدالرحمان‌بن محمد ابن خلدون؛ محمدبن علی ابن عربی؛ محمودبن عبدالکریم شبستری؛ احمدبن محمد غزالی؛ محمدبن حمزه فناری؛ لعل بیگ لعلی بدخشی و … از جمله مؤلفان این آثار هستند.
فیه ما فیه؛ منظومه انوار ولایت؛ اصول العشره؛ سلک السلوک؛ رساله ذکریه؛ بحر المعارف؛ رند و زاهد؛ عقبات الدنیا؛ مراحل السالکین؛ آداب النفوس؛ رباب‌نامه؛ روزبهان‌نامه؛ کتاب الفتوه؛ آداب المریدین؛ عوارف المعارف؛ مونس العشاق؛ گلشن راز؛ فرائد السلوک؛ مجمع البحرین؛ حدائق الحقائق و … از جمله برخی از عناوین این کتب هستند.
سخن پایانی
عارفان شهره‌اند به گریز از کتابت و ریشخندزدن بر کاتبان؛ چراکه معلوم خود را بر لوح دل نگاشتنی می‌دیدند، نه بر لوحه و لوحه را لایق نگارش سواد میدانستند و نه بیاض عرفان، اما چه جالب آنکه بدانیم حجم عظیمی از آثار مکتوب میراث اسلامی از ایشان است؛ از عارفانی که اهل کتابت شده‌اند یا کاتبانی که مایل به عرفان.
اما اینکه چرا نوشته‌اند و چگونه نوشته‌اند محل بحث این کتاب نیست. کتاب حاضر آینه‌ای است در برابر آثار آنان تا نشان دهد آنان چه نوشته‌اند. هدف از تهیه این مجموعه، فراهم‌آوری ابزار پژوهش کارآمد برای دستیابی به موضوعات عرفانی است تا در خلال آن موضوعات پرتوجه و کم‌توجه خود را بهتر نشان دهند. شاید بتوان از این میان، مراد آنان از نگارش، دوره‌ها و موضوعات پرنگارش، رویکردها و سبک‌شناسی نگارشی را نیز بهتر شناخت. در کتاب حاضر سعی شده است زمینه‌ای فراهم شود تا آثار خود پیش چشم خوانندگان بایستند و با زبان فهرست، نمایه و شناسه از محتوای خود بگویند.
منبع: کتابخانۀ تخصصی تاریخ اسلام و ایران