میراث مکتوب – جابر بن حیان سرچشمه و بنیان‌گذار علم موازین است و ردیابی و پی‌جویی این دانش به او می‌انجامد و مرید و منکر را از وی گریزی نیست.
میراث کیمیاوی در روزگار اسلامی، موضوعات متنوعی را پیش روی می‌نهد که در یک‌سوی آنها کیهان‌شناسی فلیفی قرار دارند و در سوی دیگر پرداختن به مفاهیم پیچیدۀ دانش‌های هرمسی؛ دانش‌هایی مانند علم المیزان، تنجیم، تفسیرهای عرفانی هستی انسان و جهان و …. . این میراث با این وجود از چگونگی حضور هم‌هنگام میراث علمی / باطنی متفکران مصری و یونانی و ایرانی و شرقی هلنی در شاکبه‌ای به هم پیوسته خبر می‌دهد. در واقع اینکه در متن‌های برجای‌مانده از این روزگار به طیفی از نام‌های مؤلفانی برمی‌خوریم که از شاهزادگان اموی مانند خالد بن یزید و امامان شیعی مانند جعفر بن محمد صادق (ع) تا پزشکانی چون محمد بن زکریای رازی و فیلسوفانی چون فارابی و ابن سینا و متکلمانی مانند قاضی عبدالجبار همدانی و ادیبانی چون شمس الدین طغرایی را دربر می‌گیرند، بایستگی پرداختن به این میراث را بیش از پیش می‌نماید.
علم میزان از علوم بنیادی یا دست‌کم از مهمترین نظریه‌های دانش طبیعی است که در کیمیای دورۀ اسلامی مطرح شد و آنچنان بسط یافت و دگرگون شد که چند سدۀ بعد به سختی می‌شد میان آن و ماهیت نخستینش شباهتی یافت؛ چنان‌که در قرن‌های اخیر اگر چیزی از آن باقی بود، از قبیل معارف خفیه یا شبه علومی موهوم تلقی می‌شد. میزان را نوعی جهان‌شناسی دانسته‌اند که در علوم اوایل سابقه‌ای داشت و میان مسلمانان اولین بار در آثار جابر بن حیان عیان شد و خلعت نظریه پوشید و پس از او لااقل بسیاری از کیمیاگران به این نظریه التفاتی خاص داشتند و رساله‌هایی در شرح و بسط آن نگاشتند.
این کتاب اثری مطالعاتی و تحقیقی است که بر اساس مجموعۀ آثار منتشر شدۀ جابری و تحقیقات نوین در این باره به جستجوی پاسخ‌هایی مستند، مستدل و دست‌کم قابل دفاع برای پرسش‌های طرح شده در علم میزان باشد. بدین منظور از آنجا که محتوای این دانش با مساول مربوط به بنیان‌گذار آن تنیده شده و در سراسر آثارش پراکنده است و در جهان‌بینی و جان‌مایۀ باورهای او نیز ریشه دارد، دو بخش اول به جابر بن حیان (سوانح حیات، پیشوای ایمانی، کتاب‌شناسی، دو مسئلۀ جابری) و اندیشۀ او (کیهان‌شناسی و طبیعت‌شناسی، حکمت، کیمیا) اختصاص یافته و بر این بنیاد حقیقت علم میزان پی‌جویی شده و تا جای ممکن وصف شده است. در واقع بخش سوم که غایت این پژوهش است، معنا و مفهوم میزان را با تکیه بر زمینه‌های مطرح شده در دو بخش پیشین از مطالعۀ واژگان آغاز می‌کند و سپس نظری به معانی متداول آن در جامعۀ اسلامی دو سدۀ نخستین می‌افکند و از آنجا به میزان جابری می‌پردازد. در این قسمت تعریف و اهداف و روش‌ها و کاربردهای میزان طرح میشود و پس از آن جزئیات نظام‌های میزان و در نهایت کامل‌ترین آنها یعنی میزان حروف بررسی میشود. پایان این بخش نگاهی مختصر به ثمرات یا دست‌آوردهای میزان جابری و چگونگی استمرار یا استحالۀ آن است که در پی آن دست‌آورد این تحقیق را نیز می‌نمایاند.
فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:
بخش یک: جابر بن حیان؛ جستجوی یقین در وادی گمان
بخش دو: جان و جهان در حکمت ابن حیان
بخش سه: مُلک و ملکوت در تطبیق و توازن
پیوست‌ها:
1. جریان تاریخی آموزه‌های کیمیاوی به فرهنگ اسلامی
2. نمودار ابزارهای مورد استفاده در کیمیا
3. نمودار مواد شیمیایی
4. نشانه‌های مواد شیمیایی (فلزات) مرتبط با نشانه‌های کواکب آسمانی
5. کتاب‌شناسی توصیفی کتب الموازین در مجموعۀ آثار جابر بن حیان
جوهرچی: محمد، علم میزان به روایت جابر بن حیان، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 212 صفحه، 1394.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات