میراث مکتوب – نزهة القلوب، اثر حمدالله مستوفی (حدود ۶۸۰ – حدود ۷۵۰ق)، گرچه بیشتر به عنوان یک منبع جغرافیایی شناخته و معرفی شده، اما در واقع یک اثر چنددانشی است که علاوه بر جغرافیا، موضوعات دیگری را نیز از قبیل هیئت، طبیعیات و خواص اشیاء در بر دارد. البته بخش جغرافیایی نزهة القلوب، در مقایسه با سایر بخش‌های كتاب از اهمیت ویژه و فوق‌العاده‌ای برخوردار است و با توجه به اطلاعات منحصر به‌فردی که درباره مناطق مختلف ایران در سده هشتم هجری به دست می‌دهد، می‌توان گفت جغرافیایی این کتاب، مهم‌ترین متن جغرافیایی به زبان فارسی است.
در هر صورت، از نزهة القلوب نسخه‌های خطی متعددی باقی‌مانده که نشان‌دهنده اهمیت فراوان آن و توجه ویژه‌ای است که ایرانیان به ویژه در فاصله‌های سده‌های دهم تا دوازدهم به آن داشته‌اند. با این حال، تا کنون چنانکه باید و شاید، تصحیح انتقادی مناسبی از متن کامل این اثر منتشر نشده و بخش‌های مختلف آن به صورت پاره‌پاره و مجزا تصحیح و چاپ شده است. چنانکه در نیمه دوم سده ۱۹، برخی از شرق‌شناسان پاره‌هایی از بخش جغرافیایی آن را، و گای لسترنج در سال ۱۹۱۵ متن کامل مقاله سوم یا بخش جغرافیایی آن و نیز خاتمه كتاب (در ذکر عجایب سایر ولایات ربع مسکون) را منتشر كرد. همچنین استفنسن در سال ۱۹۲۸ مقاله اول یا بخش طبیعیات نزهة القلوب را با ترجمه انگلیسی آن، و سید محمد دبیرسیاقی نیز بخش اول و دوم مقاله سوم را در سال ۱۳۳۶ شمسی منتشر كرد. آقای رسول جعفریان نیز به‌تازگی بخش تقویم از این اثر را تصحیح و چاپ کرده است. البته اخباری نیز به گوش می‌رسد مبنی بر اینکه گویا قرار است دو تصحیح مختلف از متن کامل نزهة القلوب از سوی برخی از اساتید و پژوهشگران ارائه گردد و امید است هرچه زودتر شاهد انتشار آنها باشیم.
به‌هر حال برخی از قدیمی‌ترین نسخه‌های نزهة القلوب را که شایسته است در تصحیح انتقادی آن مورد استفاده قرار گیرد، می‌توان به شرح زیر برشمرد: نسخه کتابخانه ملی پاریس به شماره ۱۳۹ فارسی (شماره ردیف ۶۵۷) و کتابت محمد بن یوسف بن فضل‌الله حاجی ارغندی است که بلوشه تاریخ کتابت آن را ۸۵۳ق، اما مرحوم دانش‌پژوه تاریخ آن را ۲۰ جمادی‌الثانی ۸۸۵ق خوانده است. در همین كتابخانه نسخه دیگری به شماره ۱۶۰ فارسی قدیم (شماره ردیف ۸۱۵) وجود دارد كه بلوشه آن را به نام «خواص الاشیاء» معرفی کرده، اما دانش‌پژوه آن را مقاله دوم نزهة القلوب دانسته است. كاتب این نسخه، سلطان حسن بن سلطان محمود بن شاه حسین بن ملک عزالدین عباس هاشمی و تاریخ كتابت آن ۲۲ شوال ۸۸۸ق است.
در داخل ایران، احتمالاً قدیمی‌ترین نسخه خطی نزهة القلوب، نسخه کتابخانه علامه طباطبایی دانشگاه شیراز به شماره ۱۲۳۸ با تاریخ کتابت ۵ ذی‌القعده سال ۹۰۹ق است. همچنین می‌توان به نسخه شماره ۴۸۹ در کتابخانه آستان قدس رضوی، به قلم محمود بن عبدالحسین سبزواری در ذی‌القعده ۹۵۱ق، و نسخه شماره ۹۱۴ در مجموعه صارم‌الدوله در گنجینه نسخ خطی اصفهان، به خط محمود بن عبدالحسین در ۱۲ ربیع‌الاول ۹۵۹ هجری اشاره کرد.
احمد خامه یار
منبع: گنجینه