میراث مکتوب- نهاد وقف در هر کشوری مشخصه شکوه فرهنگی و تمدنی آن کشور است. مردمی که برای بقا و اعتلای دانش و فرهنگ و اقتصاد ملت و کشور خود دیگران را در داشته‌هایشان سهیم می‌کنند، مردمی بافرهنگ هستند و فاصله طبقات اجتماعی در آن کشورها ناچیز خواهد بود. در اینجا لازم است به تاریخچه وقف با ذکر چند نمونه اشاره کنیم.
بزرگترین واقف علمی و فرهنگی در حوزۀ تمدن ایران در عهد مغول یک رادمرد همدانی است به نام خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی که وزیر دورۀ ایلخانان در قرن هشتم بود. وی با نوشتن بزرگترین تاریخ جهان به نام جامع‌التواریخ و تأسیس رَبع رشیدی بزرگترین موقوفۀ آموزشی، علمی و فرهنگی در جهان اسلام، شکوه و عظمت تمدنی اسلام و ایران را نمایان ساخت. خواجه رشیدالدین برای ساماندهی، تمرکز و تداوم تحقیقات و فعالیت‌های فرهنگی و علمی این مجموعه بزرگ علمی، آموزشی و پژوهشی را تأسیس کرد و یکی از بزرگترین مجتمع یا پردیس دانشگاهی را پدید آورد که مشتمل بود بر کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، گرمابه، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، پرورشگاه و کارگاه‌های صنعتی و …. او برای تأمین پشتوانه مالی از برای اداره این مؤسسۀ بزرگ، دارایی و املاک زیادی را وقف «ربع رشیدی» کرد. او به خط خود وقف‌نامه ربع رشیدی را نوشت که حاوی اطلاعات دقیق و مستندی دربارۀ شیوه فعالیت‌های علمی، آموزشی، تشکیلات ربع، اوضاع فرهنگی آن عصرو … بود. نسخۀ منحصر به‌فرد این نسخه در کتابخانۀ مرکزی تبریز نگهداری می‌شود.
خوشبختانه این نسخه در کمیتۀ ملی حافظه جهانی کمیسیون ملی ایران ثبت ملی و در برنامۀ حافظۀ جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسید و برگ دیگری از افتخارات تمدنی ایران به جهانیان معرفی شد.
کتابخانه و موزه ملی ملک نخستین موزه وقفی – خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور با موضوعیت نسخه‌های خطی در تهران است. این مرکز فرهنگی در سال ۱۳۱۶ خورشیدی توسط حاج حسین آقا ملک تأسیس شد و به همراه املاک و مستغلات وقف آستان قدس رضوی گردید. در تیر ماه ۱۳۲۳ قطعه زمین بزرگی را در باغ ملی تهران برای ساختمان جدید کتابخانه و موزه وقف کرد. احداث ساختمان جدید کتابخانه و موزه ملی ملک در سال ۱۳۶۴ آغاز شد و در ۱۳۷۵ به پایان رسید. کتابخانه ملی ملک با داشتن بیش از ۲۰ هزار عنوان نسخه خطی نادر و نفیس، یکی از کتابخانه‌های بزرگ نسخ خطی ایران است. نام این بازرگان فرهنگ‌دوست با وجود نفایسی که در آن نگهداری می‌شود و سالانه تعدادی از آن نفایس مجال طبع و نشر می‌یابد، بر تارک شجرۀ فرهنگی ایران می‌درخشد.
کتابخانه وزیری از کتابخانه‌های مشهور واقع در شهر یزد است. این کتابخانه در سال ۱۳۳۴ش توسط حجه الاسلام سید علی‌محمد وزیری تأسیس شد. کتابخانه وزیری در سال ۱۳۴۸ش وقف آستان قدس رضوی گردید. این کتابخانه به‌دلیل وجود نسخ قدیمی و نفیس خطی، بااهمیت شمرده شده و امروزه در مساحت شش‌هزار مترمربع دارای مخازن متعدد و بخش‌های مختلف کتابخانه‌ای است. این کتابخانه بیش از ۴۸۰۰ نسخه کتاب خطی، حدود ۶ هزار نسخه کتاب چاپ سنگی، حدود ۲۳۵ هزار نسخه کتاب چاپی و بیش از ۶ هزار نسخه نشریات ادواری را در گنجینه خود گردآوری و در اختیار مراجعان و اعضای خود قرار داده است.
نمونه‌های بسیار دیگری از این دست موقوفه‌های فرهنگی می‌توان نام برد که در شهرهای مختلف ایران منشأ خدمات علمی و فرهنگی به علاقه‌مندان و پژوهشگران بوده و هستند.
چند سال پیش آقای پرویز اذکایی، ابوریحان‌شناس، رازی‌شناس، فیلسوف و مورخ همدانی با بنده تماس گرفت و از عزم خود بر وقف خانه و کتابخانۀ خود خبر داد. ایشان از باب حسن‌ظنّی که به بنده داشت، اخیراً از بنده خواست ریاست هیأت امنای این موقوفه را برعهده بگیرم. بنده بخش فرهنگی آن را که درباره جایزۀ سالانه، برگزاری نشست‌های تخصصی، انتشار آثار ایشان و برخی آثار ارزشمند حوزۀ ایران‌شناسی است، پذیرفتم.
موقوفۀ فرهنگی استاد اذکایی به نوعی بزرگترین موقوفۀ خصوصی فرهنگی استان همدان است. وی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور (اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان همدان) را متولی موقوفه خود معرفی کرد. کتابخانه تحقیقاتی استاد پرویز اذکایی شامل ۷۵۰۰ جلد کتاب نفیس و ۶۵۰۰ جلد مجله علمی و فرهنگی و هزاران سند و دستنوشته و عکس و…. است. در سی سال آشنایی بنده با ایشان، توفیق داشتم در سفرهای متعدد داخلی و خارجی پاکستان و سوریه برای شرکت در همایش‌های علمی در کنارشان باشم. تحقیق و تصحیح الآثار الباقیه عن القرون الخالیه ابوریحان بیرونی و ترجمه طب روحانی رازی از جمله کارهای علمی ارزشمند ایشان است که در مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب توفیق انتشار آن را داشته‌ایم.
وقف فرهنگی در کشور رونق چندانی ندارد، چون هنوز فرهنگ‌سازی لازم در این زمینه صورت نگرفته است. اقدام جناب اذکایی در وقف خانه و کتابخانۀ خود و تخصیص وجوهی برای تأمین جایزه و دیگر فعالیت‌های فرهنگی، کاری است ستودنی که موجب ماندگاری فرد واقف می‌شود. چه بسیارند افرادی که حتی اهل دانش و فرهنگ و هنرند و بعضاً وارثی هم ندارند، اما از اقدام برای وقف واهمه دارند و از عواقب بی‌تدبیری این کار خود بیمناک نیستند. چه بسیار دیده و شنیده‌ایم که اموال و املاک فلانی به تصرف دولت درآمد و حال آنکه می‌توانست وقف عام یا خاص در امور خیریه آموزشی، علمی و درمانی شود و برای فرد واقف باقیات صالحات به شمار آید. امید که فرهنگ وقف بین اهل فهم و فرهنگ فزونی یابد و عواید حاصل از آن کار نیک به جامعه برسد.
نام نیکو گر بماند ز آدمی
به کزو ماند سرای زرنگار
اکبر ایرانی – مدیرعامل مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب
چهارشنبه ۲۱ دی ۱۴۰۱ ـ روزنامه اطلاعات