میراث مکتوب- اسلام تمدنی زنده و یکی از ادیان بزرگ جهان است و بالغ بر ۱/۳ میلیارد مسلمان در مناطق مختلف دنیا زندگی می‌کنند. حدود ۱۵ درصد (۲۰۰ میلیون) از جمعیت مسلمانان دنیا را جوامع مختلف شیعه تشکیل می‌دهند و در این میان شیعیان اثنی‌عشری در اکثریت هستند و اسماعیلیان دومین جامعۀ بزرگ شیعیان را تشکیل می‌دهند.
شیعیان نقشی حیاتی و قاطع در پیشرفت دستاوردهای عقلانی و فرهنگی تمدن اسلامی داشته‌اند با این حال در غرب (چه در قرون میانه و چه در دوران معاصر) به تشیع توجه علمی بسیار اندکی شده و هر گاه بحثی دربارۀ تشیع درگرفته یا به اجمال بوده یا به تقسیمات فرعی آن منحصر شده است و در چند دهۀ اخیر که جهان تشیع به دلیل انقلاب اسلامی ایران و منازعات و بحران‌های خاورمیانه در مرکز توجهات بین‌المللی قرار گرفته گویی جامعۀ جهانی با پدیده‌ای روبه‌رو شده که شناخت چندانی از آن ندارد و در واقع جوامع شیعی همچنان و به انحای گوناگون هم از جانب مسلمانان سنی‌مذهب و هم غیرمسلمانان به‌خوبی شناخته و معرفی نشده‌اند و منابع دست اول و معتبر کافی در معرفی شیعیان به زبان‌های بین‌المللی وجود ندارد. در چنین فضایی کتاب «تاریخ تشیع» فرهاد دفتری شرحی از سیر تحول شیعه است به قلم یکی از شناخته‌شده‌ترین مورخان اسلامی معاصر که تلاش دارد از تصورات غلط رایج راجع به جهان تشیع ابهام‌زدایی کند. حاصل کار یک بررسی فشرده و نسبتاً جامع دربارۀ تشیع است که می‌تواند در مطالعات اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.
فرهاد دفتری از سال‌های میانی دهۀ ۱۹۶۰ زمانی که دورۀ دکترای اقتصاد را در دانشگاه کالیفرنیا طی می‌کرد مجذوب مطالعه و تحقیق در تاریخ و عقاید اسماعیلیان شد. پس از اخذ درجۀ دکتری مناصب دانشگاهی مختلفی در ایران داشت تا این‌که در سال ۱۳۶۷/ ۱۹۸۸ به «موسسۀ مطالعات اسماعیلی» در لندن پیوست و اکنون رئیس موسسه و همچنین مدیر بخش پژوهش‌های علمی و انتشارات آن است. دفتری در زمینۀ مطالعات اسلامی و تشیع بیش از ۱۴ کتاب و ۲۰۰ مقاله تالیف کرده و مدخل‌هایی را در دانشنامۀ جهان اسلام و ایرانیکا و دانشنامۀ اسلام نوشته است. «تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه»، «اسماعیلیه و ایران»، «افسانۀ حشاشین یا اسطوره‌های فدائیان اسماعیلی»، «تاریخ معاصر اسماعیلیان» و اثر تازه منتشر شدۀ «تاریخ تشیع» از جمله آثار دفتری هستند که به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی، اردو، گجراتی و اکثر زبان‌های اروپایی ترجمه شده‌اند.
سیر صعودی شیعه‌پژوهی
دفتری کتاب «تاریخ تشیع» را نتیجۀ اولیۀ مطالعاتی می‌داند که از چندین سال پیش به‌گونه‌ای جامع و فراگیر راجع به جوامع اصلی شیعی و سنت‌های خاص آنان شروع کرده است. فصول ابتدایی کتاب به بحث تاریخ تشیع در صدر اسلام می‌پردازد، دورانی که جمع کثیری از گروه‌های مسلمان و مکاتب فکری مختلف فعالانه به شرح و بسط مواضع عقیدتی خویش مشغول بودند. در گفتارهای بعدی، فصول مجزایی به تاریخ شیعیان دوازده امامی، اسماعیلی، زیدی و نُصیری که اکنون بیشتر به نام علویان شناخته می‌شوند، اختصاص یافته است. این چهار گروه از جوامع شیعه تقریباً تمامی جمعیت شیعیان دنیا را تشکیل می‌دهند.
دفتری معتقد است تا اواسط قرن بیستم پیشرفت‌های اصولی در مطالعات اسلامی باعث هیچ‌گونه بهبود جدی در پژوهش‌های علمی دربارۀ اسلام شیعی و شاخه‌های مختلف آن نشده بود، زیرا هنوز نسخ مکتوب و معتبر شیعی تماماً دور از دسترس پژوهشگران غربی بود و مجبور بودند برای تحقیق خود به منابع سنی رجوع کنند. او البته پژوهش‌ها و مطالعات دو خاورشناس آلمانی یعنی یولیوس ولهاوزن (۱۸۴۴ ـ ۱۹۱۸) و رودولف اشتروتمان (۱۸۷۷ ـ ۱۹۶۰) و تاحدودی ایگناس گلدزیهر (۱۸۵۰ ـ ۱۹۲۱) مجاری را استثنایی از این قاعدۀ کلی معرفی می‌کند که در نهایت پژوهش‌های آنان راهگشای گروهی از پژوهشگران به رهبری لویی ماسینیون (۱۸۸۳ ـ ۱۹۶۲) فرانسوی می‌شود. به اعتقاد دفتری ماسینیون پایه‌گذار مطالعات اسلام شیعی معاصر در غرب بود و افرادی چون پاول کرواس (۱۹۰۴ ـ ۱۹۴۴) و هانری کُربن (۱۹۰۳ ـ ۱۹۷۸) ادامه‌دهندۀ راه او بودند. دفتری از سوی دیگر به نقش تعدادی از دانشگاهیان متعلق به جوامع شیعی در مطالعات تشیع اشاره می‌کند و به‌ویژه از سیدحسین نصر یاد می‌کند و نتیجه می‌گیرد: «در مجموع مطالعات اسلام شیعی در کشورهای مسلمان، خارج از ایران و عراق به شدت محدود بوده است؛ در حالی که حوزه‌های علمیه و سنت‌های کلامی در ایران و عراق بسیار فعال‌اند و مجموعه‌های عظیمی از نسخ خطی شیعه را در خود جای داده‌اند.»
به اعتقاد دفتری انقلاب اسلامی ایران علاقه‌ای تازه به مطالعات اسلام شیعی در ایران و تا حدی در دیگر نقاط دنیا ایجاد کرد: «انقلاب اسلامی ثابت کرد که نه تنها نقطۀ عطفی در ساختار اجتماعی ـ سیاسی ایران رقم زده، بلکه عامل تعیین‌کننده‌ای در شهرتِ صورتِ ایرانی شیعۀ دوازده امامی بوده است.» دفتری در ادامه به جهش مطالعات اسماعیلی در دهه‌های واپسین قرن بیستم اشاره کرده و تأسیس «موسسۀ مطالعات اسماعیلی» را در سال ۱۹۷۷ بسیار مهم در این زمینه می‌داند. او در مورد گسترش مطالعات زیدی و نُصیری هم می‌نویسد: «تا این اواخر، مطالعات نُصیری «علوی» و تا حد بسیار کمتری مطالعات زیدی، نسبتاً حوزه‌هایی از مطالعات شیعی بود که از لحاظ پژوهش‌های علمی، چه از سوی اعضای خود این جوامع و چه دنیای غرب، به اندازۀ کافی مورد توجه قرار نگرفته بود. اما اکنون در زمینۀ مطالعات زیدی پیشرفت‌های چشمگیری شده و معلوم گشته است که مجموعه‌های بزرگی از نسخ خطی کلام و فقه زیدی در نقاط مختلفِ یمن نگهداری می‌شود. به‌خصوص که جماعت زیدی اکنون فقط در یمن متمرکزند… پژوهش‌های نُصیریه که اکنون به علویان شهرت دارند، به مراتب پیچیدگی بیشتری داشته است زیرا پژوهشگران نتوانسته‌اند در ارتباط با منشأ این جامعۀ شیعی که عموماً آنان را گروهی از «غُلات» شیعه می‌دانند، به توافق برسند.»
کیسانیه، زیدیه، اسماعیلیه و علویان
یکی از امتیازات مهم کتاب «تاریخ تشیع» فرهاد دفتری پرداختن به تمام گرایش‌ها و شاخه‌های تشیع و معرفی هر چند اجمالی آن‌ها است. تشیع طی نیم قرن اولِ تاریخ خود یک‌پارچه ماند و تقریباً ترکیبی صرفاً عربی داشت. این شرایط با قیام مختار ثقفی تغییر کرد و از دل جنبش مختار شاخۀ تندرو کیسانیه بیرون آمد که تا مدت کوتاهی بعد از نهضت عباسیان اکثریت شیعه را تشکیل می‌داد. بسیاری از عقاید کیسانی به وسیلۀ گروه‌‌هایی موسوم به «غالیه» یا «غُلات» تدوین شد. در سال‌های آغازین امامت امام صادق (ع) عموی ایشان، زید بن علی زین‌العابدین (ع)، برادر ناتنی امام باقر (ع) نهضتی به راه انداخت که موفقیت‌هایی به دست آورد و به شکل‌گیری شاخۀ زیدیه در اسلام شیعی منتهی شد. انشعاب دیگر در شیعه پس از شهادت امام جعفر صادق (ع) روی داد. بحث و مجادله بر سر جانشینی امام صادق (ع) به انشقاقی تاریخی در تشیع امامی انجامید و سرانجام به شکل‌گیری دو جامعۀ مستقل اثنی‌عشری و اسماعیلی منجر شد. اسماعیلیان پس از شهادت امام صادق قائل به امامت اسماعیل(پسر دوم امام صادق) یا تداوم امامت در خاندان او بودند که بنا به قول مشهور پیش از امام صادق (ع) از دنیا رفت و شیعیان دوازده‌امامی قائل به امامت امام موسی کاظم (ع) و تداوم امامت تا حضرت مهدی (ع) هستند. نُصیریان که از اوایل دهۀ ۱۹۲۰ بیشتر به علویان شناخته می‌شوند جریانی حاشیه‌ای بود که با به قدرت رسیدن حافظ اسد در سوریه در کانون توجهات قرار گرفت. اصل و نسب نُصیریان احتمالاً به شخصی به نام ابوشعیب محمد بن نُصیر النمیری می‌رسد که اهل محافل «غُلات» در حاشیۀ شیعیان امامی بود. اولین نُصیریان تا قرن پنجم به نَمیریه (نُمیریه) نیز معروف بودند.
نویسنده: بیژن مومیوند
منبع: سازندگی