میراث مکتوب – كتاب الاحتجاج على أهل اللجاج، تالیف ابومنصور احمد بن على بن أبى طالب طبرسى (قرن 6 ق)، اثر معروف و مشهورى است كه مؤلف در آن گفتگوها و مناظره هاى حضرت پیامبراكرم (ص) و ائمه معصومين را با مخالفان و منكران دین و مذهب جمع آورى نموده است .این كتاب بارها به چاپ رسیده، و نسخه های خطی متعددی از آن در دست است. در اين يادداشت كهنترين نسخۀ كتاب احتجاج معرّفی میشود.
نسخه های خطی احتجاج
در فهرستگان نسخ خطی حدیث و علوم حدیث شیعه (ج 2، ص 82) تعداد 127 نسخه و در فهرست دنا (ج 1، ص 341) تعداد 174 نسخه و در فنخا (ج 2، ص 119) تعداد170 نسخه از احتجاج طبرسی، در كتابخانه های ایران معرفی شده است. بر اساس این سه فهرست، ده نسخۀ كهن از كتاب الاحتجاج طبرسی در كتابخانه های ایران چنین است:
1. كتابخانه حوزه علمیه امام صادق؟ع؟ اردكان یزد، نسخۀ ش: ۱۷۷ ، نوع خط:نسخ معرب، كاتب علی بن ابراهیم بن معلی، اتمام كتابت در یک روز شنبه ۱۸ ذیحجه ۷۳۶، 270 برگ.
2. دومین نسخه كهن احتجاج در ایران تصویری است كه از نسخۀ كتابخانۀ واتیكان به شـمارۀ: 1774، تهیه شده است. كه در سال 873ق به خط نسخ تحریر شده و كاتب نامش را ذكر نكرده است. این نسخه دارای 250 برگ است و سه تصویر از آن در كتابخانه های ایران (كتابخانه مرعشى: عكس 668، كتابخانه گلپایگانى: عكس 18/ 32/6318، كتابخانۀ مركز احیاء میراث عكس ش 1339) نگهداری می شود.
3. قم، كتابخانۀ شخصی شیخ حسین راضی (مدرسه حجازیها): 60/ 57/8390، به خط نسخ، تحریر عنایت اللّه بن نور اللّه بن عبد اللّه تبریزى، اتمام كتابت در روز دوشنبه 8 ربیع الثانى 953ق، در این نسخه بخشی از اغاز و انجام كتاب موجود است، دارای 27برگ.
4. قم، كتابخانۀ آستان معصومیه؟عها؟: ش 5914، به خط نسخ، كاتب: عبدالحق بن محمد بن عیسى حسینى مكى مدنى بحرانى بلدى حلى، اتمام كتابت: 3 ذى حجه 980ق، دارای 316برگ. تصویری از این نسخه در كتاب خانه محقق طباطبایى: میكروفیلم ش 236، و تصویر دیگری در كتابخانۀ مركز احیاء میراث‌اسلامى: عكس 214، موجود است.
5. مشهد، كتابخانۀ آستان قدس رضوى: ش 14033، به خط نسخ، كاتب على بن عبد اللّه بن ثابت حنبلى، اتمام كتابت 16 جمادى الثانى 1007ق، دارای 285 برگ، این نسخه وقفى فاضلخان در سال 1065 ق است و قبلا در مدرسۀ فاضلخان مشهد بوده و بعداً به كتابخانۀ آستان قدس رضوی منتقل شده است.
6. تهران، كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى: ش 7628، به خط نسخ، كاتب محمد مؤمن بن محمد حسینى مشهدى، اتمام كتابت در 2 رجب 1016ق، دارای 203برگ.
7. چالوس، مدرسه امام صادق؟ع؟: ش290، به خط نسخ، بدون نام كاتب، سال كتابت1019ق، دارای 215 گ.
8. قم، كتابخانۀ مرعشى: ش 9836، به خط نسخ، بدون نام كاتب، سال كتابت 1033ق، در كربلا، دارای 362 برگ. این نسخه قبلا در تبریز در كتابخانه ثقة الاسلام تبریزى، بوده است.
9. مشهد، كتابخانۀ آستان قدس رضوى: ش 17744،به خط نسخ، كاتب احمد شریف بن جبرئیل، در شعبان 1054ق، دارای 284برگ.
10. یزد، كتابخانۀ وزیرى: ش 1715، به خط نسخ، كاتب محمد مؤمن، اتمام كتابت 18 شعبان 1055ق، دارای 279 برگ.
كهن ترین نسخه
بر اساس سه فهرست یاد شده، تاكنون كهن ترین نسخۀ شناخته شده از احتجاج طبرسی در كتابخانه های ایران در مدرسۀ امام صادق ؟ع؟ در شهراردكان یزد، به شـمارۀ 177، نگهداری می شود.
این نسخه را علی بن ابراهیم ابن معلی است كه خود را «عبد آل محمد» معرفی نموده به خط نسخ جلی زیبا و معرب تحریر نموده است. او تحریر این نسخه را در عید غدیر سال 736 به پایان رسانده و نص ترقیمه ای كه بعد از اتمام كتاب نوشته چنین است:
«فرغ من تعلیقه العبد الفقیر الی مغفرة ربه و رضوانه علی بن ابراهیم ابن معلی عبد آل محمد و وافق الفراغ منه عشیة الاحد ثامن عشر ذی الحجة من سنة ست و ثلاثین و سبع مائة و هو یوم عید الغدیر و صلوته علی سیدنا محمد و آله الطیبین الطاهرین و سلم تسلیماً كثیراً».
دو برگ اول این نسخه و همچنین برگ هایی از وسط نسخه در قرن دهم بازنویسی شده و در ظَهر برگ اول نونویس تملك «علی بن عبد الحسین بن سلطان الحسنی الموسوی المدنی محتداً و السماوی مولداً و الحلی منشاً و تحصیلاً» به تاریخ 914ق دیده می شود كه طی آن نسخه را به شخصی بخشیده است و شاید هم بازنونویسی به دست وی صورت گرفته است.
نمونه اختلاف نسخه خطی با نسخه چاپی
چند نمونه از اختلاف هایی كه نگارنده به صورت اتفاقی در مقایسه این نسخه خطی با نسخه چاپی احتجاج، مشاهده نمود عبارتند از:
چاپی ص 66: «احتجاج النبی؟ص؟ یوم الغدیر على الخلق كلهم وفی غیره من الأیام بولایة علی بن أبی طالب ؟ع؟ ومن بعده من ولده من الأئمة المعصومین صلوات الله علیهم أجمعین.
حدثنی السید العالم العابد أبو جعفر مهدی ابن أبی حرب الحسینی المرعشی رضی الله عنه قال أخبرنا الشیخ أبو علی الحسن بن الشیخ السعید أبی جعفر محمد بن الحسن الطوسی رضی الله عنه، قال أخبرنی الشیخ السعید الوالد أبو جعفر قدس الله روحه، قال أخبرنی جماعة عن أبی محمد هارون بن موسى التلعكبری، قال أخبرنا أبو علی محمد بن همام، قال أخبرنا علی السوری، قال أخبرنا أبو محمد العلوی من ولد الأفطس – وكان من عباد الله الصالحین – قال حدثنا محمد بن موسى الهمدانی، قال حدثنا محمد بن خالد الطیالسی، قال حدثنا سیف بن عمیرة وصالح بن عقبة جمیعا عن قیس بن سـمعان عن علقمة بن محمد الحضرمی عن أبی جعفر محمد ابن علی؟ع؟ أنه قال: حج رسول الله؟ص؟ من المدینة».
نسخه خطی: 35 ب: «احتجاج النبی؟ص؟ یوم الغدیر على الخلق كلّهم وفی غیره من الأیام بولایة علی بن أبی طالب؟ع؟ ومن بعده من ولده من الأئمة المعصومین صلوات الله علیهم أجمعین.
حدثنی السید العالم العابد أبو جعفر مهدی ابن أبی حرب الحسینی رضی الله عنه قال أخبرنا الشیخ أبو علی الحسن بن الشیخ أبی جعفر محمد بن الحسن الطوسی رضی الله عنه، قال أخبرنی الشیخ السعید الوالد أبو جعفر قدس الله روحه، قال أخبرنی جماعة عن أبی محمد هارون ابن موسى التلعكبری، قال أخبرنا أبو علی محمد بن همام، قال أخبرنا علی السوری، قال أخبرنا أبو محمد العلوی من ولد الأفطس وكان من عباد الله الصالحین قال حدثنا محمد بن موسى الهمدانی، قال حدثنا محمد بن خالد الطیالسی، قال حدثنا سیف بن عمیرة وصالح بن عقبة جمیعاً عن قیس بن سـمعان عن علقمة بن محمد الحضرمی عن أبی جعفر محمد بن علی علیهما السلام أنه قال: حج رسول الله؟ص؟ من المدینة».
همانطور كه ملاحظه میشود در نسخۀ خطی در اول سند كلمه «المرعشی» وجود ندارد.
چاپی: ص 75: «عن أبی المفضل محمد بن عبد الله الشیبانی بإسناده الصحیح عن رجال ثقة ان النبی؟ص؟».
خطی: 45 ب: «عن أبی المفضل محمد بن عبد الله الشیبانی بإسناده الصحیح عن رجاله ثقة عن ثقة ان النبی؟ص؟».
چاپی: آخر كتاب: «وكفى به برهانا لائحا، وحجابا راجحا. قطعنا هذا الكتاب على كلام السید علم الهدى قدس الله روحه، والحمد لله رب العالمین، والصلاة على خیر خلقه محمد وآله الطیبین الطاهرین المعصومین، وحسبنا الله ونعم الوكیل».
خطی: آخر نسخه: «وكفى بها برهاناً لائحاً، ومیزاناً راجحاً. قطعنا هذا الكتاب على كلام السید علم الهدى قدس الله روحه، والحمد لله رب العالمین، والصلاة على خیر خلقه محمد وآله الطیبین الطاهرین».
یادداشت های اول و آخر نسخه
در اول و آخر نسخه یادداشت های قابل توجهی آمده كه از جملۀ تملك علی بن عبدالحسین بن سلطان حسنی موسوی مدنی سـماوی حلی در سال 914ق در اول نسخه و یادداشت ابراهیم بن جمعه بن ابراهیم بخاری در سال 794ق در آخر آن است.
علی صدرایی خویی
منبع: میراث شهاب