ميراث مكتوب- شصت و نهمين نشست مركز پژوهشي ميراث مكتوب با عنوان « نقد و بررسي كتاب مفاتيح الاسرار و مصابيح الابرار (تفسير شهرستاني)» و با سخنراني حجت الاسلام دكتر سيد محمدعلي ايازي، سيد محمد عمادي حائري و دكتر محمدعلي آذرشب (مصحح اثر) روز دوشنبه 2 دي ماه 87 در اين مركز برگزار شد.
در ابتداي اين نشست دكتر ايراني مدير عامل مركز پژوهشي ميراث مكتوب، گفت: در مطالعه اجمالي كه روي تفسير شهرستاني كردم، ديدم كه شهرستاني، در واقع ملل النهلي هست كه گويي امتناع و گرايش خاصي به مذهبي ندارد. وي در مورد تفسير شهرستاني گفت: چندان فكر نمي كرديم كه اين تفسير با اين همه اشكال و خطا و خبط هايي كه در كتابت آن شده، بتواند به عنوان يك اثر گران قدر و يك اثر كم غلط منتشر بشود و به هر صورت، اهميت اثر باعث شد كه اين كار چاپ و منتشر بشود و از زماني هم كه منتشر شد، باز تاب هاي خيلي خوبي داشت.
در ادامه اين نشست، حجت الاسلام دكتر سيد محمدعلي ايازي تاكيد كرد كه ما احتياج داريم با روش هاي مختلف به سراغ تفسير قرآن كريم برويم، چون شكي نيست كه قرآن كريم، لايه هاي گوناگوني دارد.
وي از عمر تفسير پژوهي گفت و فوائد حوزه تفسير پژوهي را ذكر كرد و ادامه داد: نكته اساسي كه شايد آقاي شهرستاني را متمايز كرده، اين است كه آدمي اهل تصامح و تساهل بوده و اهل اين بوده كه علاوه بر اينكه عقايد خودش را داشته، تحمل عقايد مخالف خودش را هم داشته و اين براي يك دانشمند و عالم، خيلي نكته مهمي است.
سيد محمد عمادي حائري به عنوان سخنران بعدي اين نشست، عقيده داشت كه در تفسير شهرستاني، يك نظام دوگانه يا يك نظام دوتايي يا مزدوج لحاظ شده، محكم در برابر متشابه و ناسخ در برابرمنسوخ و افزود: نخستين كسي كه به اسماعيلي بودن تفسير شهرستاني توجه داد، مرحوم محمد تقي دانش پژوه بود. برخلاف آن چيزي كه تصور مي شود كه شهرستاني در واقع يك سني اشعري مذهب است، از اين تفسير بر مي آيد كه او يك اسماعيلي باطني گراست.
وي به سبك و سياق فيلسوفان كلاسيكي مثل ناصر خسرو و حميد الدين كرماني، اشاره كرد و گفت: به نظر من، ملل النهل نمي تواند آيينه تمام نماي عقايد شهرستاني باشد،چون معمولا نويسندگان ملل النهل سعي مي كردند، يك جنبه بي طرفي به خودشان بگيرند.
آخرين سخنران اين نشست، دكتر محمدعلي آذرشب گفت: فرهنگ اسلامي ما فرهنگي پوياست كه هرگاه خواست در پشت يك دري قرار بگيرد، يك شخصي مثل شهرستاني، متصدي آن شد و آن در را شكست و راه را ادامه داد.
مصحح اثر ضمن تشكر از آقاي استاد عبدالحسين حائري كه اصل نسخه خطي را در اختيار وي گذاشت كه يك نسخه منحصر به فرد و واقعاً گرانبهاست، گفت: مسأله اي كه در اين تفسير مهم هست، باطني بودن يا اسماعيلي بودن شهرستاني است. يكي از علل اين كه ايشان را به عنوان اسماعيلي بدانند يا باطني، اين است كه مفاتيح الأسرار نوشته كلمه اسرار مخالف قادر است و ما بايد به ظاهر قرآن و يا به ظاهر آيه عمل كنيم و باطني ها به سراغ اسرار مي روند. در حالي كه چنين نيست، اسرار يعني معاني ماوراء لفظ ظاهر مثل اسرار البلاغه. اسرار البلاغه يعني بلاغت، اين نيست كه تشبيه و كنايه، استعاره و فلان است.
وي گفت: ما در آثار حديثي خودمان بين اهل تسنن و تشيع، داريم كه علي ابن ابيطالب (ع)، موضِعَ السري. كلمه اسرار كه در ملل النهل هم آمده، فقط مربوط به اين تفسير نيست، حتي در ملل و نحل هم اشاره به اينكه امام صادق اسرار دين را به مواليون خود القا و تدريس مي كرده، هست.
در پايان اين نشست، جلسه پرسش و پاسخ برگزار شد و در بخشي از آن، دكتر سيد محمدعلي ايازي گفت: آقاي شهرستاني مسلماً در يك خانواده گمنام و ناشناخته اي بزرگ شده و خواسته روي پاي خودش بايستد و براساس اين فرض، آمده هويت خودش را با كارهاي علمي نشان داده، او كسي است كه ملل النهل را مي نويسد و مذاهب و ديدگاه مختلف را سر مي زند. در مورد شهرستاني هم اين واقعيت وجود دارد كه اگر نمونه هايي در اين آثارش هست، با توجه به اين محكمات كلامش، مي توانيم بگويم كه آنها، ذهنيت هاي پيشينش بوده و تغيير پيدا كرده است.
دكتر ايراني هم گفت: بر اساس اين بحثي كه امروز انجام شد، درباره شهرستاني به ذهنم رسيد كه قدر و منزلت اين شخصيت بزرگ ناشناخته بوده و بعد از چاپ اين تفسير، طبيعتاً بيشتر شناخته شد.