میراث مکتوب – شبرنگ نامه یکی از منظومه های پهلوانی پیرو شاهنامه است که نه نام سرایندۀ آن دانسته است و نه زمان سرایش آن، ولی بر اساس برخی ویژگی های زبانی متن آن، می توان حدس زد که در قرن ششم هجری و چنانکه سراینده خود تصریح کرده است، بر اساس متن منثور نامۀ خسروان آزاد سرو (تألیف در قرن چهارم هجری) سروده شده است.
این منظومه مشتمل است بر 2877 بیت و پهلوان اصلی آن، شبرنگ پسر دیو سپید است که به کین خواهی پدرش که به دست رستم کشته شده بود، برمی خیزد و بین او و دیوان مازندران از یک سو و پهلوانان ایرانی به ویژه رستم و فرامرز و گیو و بیژن از سوی دیگر جنگ های بسیاری درمی گیرد.
در آغاز داستان، سراینده می گوید که آن را از «گفتۀ زادسرو» به نظم درآورده است. زادسرو همان آزادسرو است که در قرن چهارم می زیسته و کتاب او با عنوان نامۀ خسروان، منبع شاهنامه در داستان رستم و شغاد و فرامرزنامه و به احتمال فراوان منبع اصلی غالب داستانهای رستم و اعضای خاندان او در شاهنامه و منظومه های دیگر بوده است. دکتر ذبیح الله صفا حدس می زند که این داستان پیش از دوران مغول و شاید در قرن ششم هجری قمری سروده شده است، ولی او شاهد و قرینه ای برای این گمان خود ذکر نکرده است. شاید این گمان بر این اساس باشد که مهمترین داستانهای حماسی مانندگرشاسب نامه و بهمن نامه و کوشنامه در سده های پنجم و ششم به پیروی از فردوسی سروده شده اند. با این همه اگر هم این تاریخ تردیدآمیز باشد، دست کم تردیدی نیست که شبرنگ نامه پیش از قرن دهم هجری سرود شده است؛ زیرا مالک یگانه نسخۀ مستقلِ بازمانده از این کتاب، محفوظ در کتابخانۀ دانشگاه لایدن تاریخ 1062ق/1652م را بر روی آن نوشته است.
نسخه های شبرنگ نامه:
1. کتابخانۀ دانشگاه لایدن(آکادمی: 150). این نسخه شامل 127 برگ است و تاریخ 5صفر را بر خود دارد، ولی سال کتابت ذکر نشده است. مالک نسخه تاریخ 1062ق را بر روی آن نوشته و یونگ(ص 218-219)، فهرستنگار نسخه، تاریخ کتابت آن را کهنتر از این تاریخ می داند. این نسخه دارای دیباچه ای است شامل 15 بیت پندآمیز دربارۀ دوری از آز که با این بیت آغاز می گردد: الا ای شده غرق دریای آز/ تو کوتهزمان و زمانه دراز. پس از آن داستان شبرنگ با این بیت که از منبع خود سخن می گوید، آغاز می شود: کنون بشنو از گفتۀ زادسرو/ چراغ صف صدر ماهان به مرو(برای بررسی مفصل این نسخه، نک: بِرخ، «دیوان در چرخۀ روایات حماسی فارسی»)
2. موزۀ بریتانیا(Or. 2926): این نسخه مستقل نیست، بلکه نسخه ای است از شاهنامه (نیمۀ نخست آن)، مورخ 1246-1249ق/1830-1833م کتابت شده در شیراز که به دنبال آن نُه داستان حماسی دیگر از جمله گرشاسبنامه، سامنامه، رستم و کُک کوهزاد، داستان جنگ رستم با ببر بیان، زادن فرامرز و جنگ رستم با پتیاره آمده است. پنجمین پیوست این نسخه شبرنگنامه است(برگِ 146a-167b)و پس از آن فرامرزنامه آغاز می گردد(ریو، ص131-132؛ برای مینیاتوری از نبرد رستم با شبرنگ، نک: برگِ 153v؛ برای این مینیاتور نیز نک: تتلی، ص51, 119). در اینجا شبرنگنامه بین زادن فرامرز و فرامرزنامه آمده و در نسخۀ دیگر شاهنامه(نک: شمارۀ 3) بخشی از فرامرزنامه است. شاید به همین سبب دوبلوا(ج5، بخش3، ص 571-574) شبرنگنامه را بخشی از فرامرزنامه انگاشته است. نکتۀ مهم دیگر دربارۀ این نسخه این است که پیش از آغاز شبرنگنامه، یعنی بیتهای پندآمیز، داستان جنگ رستم با اَلکوس آمده که در واقع در شاهنامه بخش پایانی جنگ هاماوران، یا دقیقتر داستان رستم و هفت گردان را تشکیل می دهد(بیت پایانی: سخنها برین داستان شد به بن/چُنان کاندر آمد ز بالا سخن ) و پس از آن داستان رستم و سهراب آغاز می گردد(فردوسی، ج2، ص115). در حالی که داستان شبرنگ قاعدتاً باید در پایان جنگ مازندران که دیو سپید به دست رستم کشته می شود(همان، ص65)، درج می شد(نک: ِبرخ، «شبرنگنامه و دیو سیاه در روایات شفاهی»)
3. کتابخانۀ ایندیا آفیس(I.O.3263): نسخه ای است بی تاریخ از شاهنامه که گرشاسبنامه و فرامرزنامه نیز بدان الحاق شده اند و در میان بخشهای فرامرزنامه، شبرنگنامه درج شده است(برگِ 397a-405b و 415a-434a). در این نسخه گویا رویدادهای داستان مانند طومارهای شاهنامه در زمان کیخسرو روی می دهد(اته، ج1، شمارۀ 551, 870).
4. کتابخانۀ آستان قدس رضوی(شمارۀ 4248). نسخه ای ناقص از شاهنامه مورخ 26 ربیع الاول 1212/8سپتامبر 1797 که شبرنگنامه در میان بخشهای الحاقی آن (برگِ 231-276، 238-255) آمده است(گلچین معانی، ج7، بخش2، ص601-602، شمارۀ 649؛ وفادار مرادی، ص57-62؛ برای معرفی مبسوط نسخه های چهارگانۀ شبرنگنامه، نک: ِبرخ، همانجا ).
شبرنگنامه (داستان شبرنگ پسر دیو سپید و رستم)، به‌كوشش ابوالفضل خطیبی، گابریله، وان‌دن‌برگ ، تهران، بنیاد موقوفات دكتر محمود افشار با همکاری سخن، 256صفحه، قطع: وزیری، جلد سخت، 350000 ریال.
منبع معرفی شبرنگ نامه/ اینجا