میراث مکتوب – سفر به کعبه در نزد ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد كه چندان كه باید به آن پرداخته نشده است. آثار مکتوب سفرنامه‌ای، فرهنگی ارزشمند به نام ادبیات حج را پدید آورده است که یکی از منابع پژوهش در تاریخ و جغرافیا و … است. ادبیات حج از نگاه سیاسی و اجتماعی و فرهنگی نیز دارای اهمیت فراوان است. رهاورد سفر با فرهنگی شیعی و گذر از سرزمین های گوناگون با آداب و رسوم دیگر و رویارویی با سختی ها و گرفتاری های راه حج اهمیت این سفرنامه ها را دوچندان کرده است.
سفر مکه برای نویسنده این متن که یک کشاورز ساده و رعیّت حاکمان محلی بوده و در دور افتاده ترین مناطق روستایی بسر می برده ، یک آرزوی دست نیافتنی بشمار آمده و رسیدن به آن نیز با خطرات و دشواری های بی‌شمار همراه بوده است. وی این مطالب را نه به جهت قلم فرسایی و تاریخ نویسی که برای یاد سپاری نوشته است. این سفرنامه به قلم حاج عباس میرزا فرزند حاج حسن که کشاورز ساده ساکن روستای جرین شهرستان خدابنده زنجان بوده قلمی شده است.
حاج عباس میرزا، نگارنده این سفرنامه، متولد روستای جرین از بخش مرکزی شهرستان خدابنده زنجان بوده و زندگانی خود را به کشاورزی و دامداری بسر برده در همین روستا نیز به خاک سپرده شده است.سلسله نسب وی بدین شرح است: عباس میرزا فرزند حاج میرزا حسن فرزند قربان قلی فرزند پیغمبر قلی فرزند سعید محمد. سعید محمد بیگدلی بنیان گذار روستای سعید محمد شهرستان خدابنده است. روستای جرین در بخش مرکزی شهرستان خدابنده واقع شده و از طرف شرق به روستای اردلان، از غرب به پیرگاوگل و علی آباد، از جنوب به روستای نورآباد(نوربهار)، از شمال به روستای شهرستانک منتهی می شود. این روستا در حدود سیصد خانوار سکنه دارد و اشتغال اهالی آن کشاورزی و دامداری است.
یادداشتی بر نسخه خطی کتاب شرح شمسیّه[1] متعلق به این خاندان در دست است، که تاریخ درگذشت حاج عباس میرزا را دو شنبه چهاردهم شعبان1338 ثبت کرده است. این یادداشت بدین شرح است:
«تاریخ وفات مرحوم المغفور جنت مکان خلد آشیان حاجی عباس میرزا ابن المرحوم المغفور الجنت مکان خلد آشیان حاجی میرزا حسن ساکن قریه جرین وقت میان بهار یوم دوشنبه چهاردهم شعبان المعظم هذه السنه قوی ئیل هزار و سیصد و سی و هشت من هجرة نبوی صلّی الله علیه وآله و سلّم 1338، اقل مشهدی جبارعلی پسر حاجی عباس میرزا».
وی داری پنج پسر به نامهای مشهدی علی اصغر، علی میرزا، رمضان علی، جبّار، علی داد و دو دختر بوده است.
حاج عباس میرزا از خاندان بزرگ بیگدلی بوده که از طوایف بزرگ ترک هستند. این تبار از روزگار صفویه تا کنون خدمات بسیاری را به فرهنگ و تمدن ایران تقدیم کرده اند و همواره به شجاعت و فضل شهرت داشته اند. این خاندان در بیشتر مناطق ایران مانند تهران، قم، ساوه، زنجان و … پراکنده شده اند. [2]
پشت برگ 140 نسخۀ خطی كتاب شرح شمـّیه یادداشت مبنی بر تاریخ سفر حج در سال 1319 ق است که عبارت است از « در سال 1319 قمری حاج عباس میرزا باتفاق پدر مرحومش حاج میرزا حسن به مکه مشرف شده اند»
این سفرنامه از شهر رشت آغاز شده تا انتهای عمره تمتع پایان یافته است. در آن شهرهای در مسیر ، مخارج سفر شامل کرایه ها، هزینه تذکره ، پول و اقلام خرید اجناس،… ثبت شده است.
مسیر نویسنده این سفرنامه از طریق شمال ایران به سمت دریای سیاه و از آنجا به استامبول و اسکندریه و کانال سوئز و سپس از جده و باز گشت نیز از همان راه بوده است.او یک ساعت به غروب مانده، روز 27 رمضان 1321 از رشت سفرحج را نگاشته و یک ساعت به غروب مانده با کشتی های کوچک به بندر انزلی رفته است. روز 28 رمضان از بادکوبه (باکو) انتقال یافته است.سپس همان روز از بادکوبه به بندر باتوم عزیمت کرده و عید فطر به آن شهر رسیده است. مسیر ماشین رو را که سی و شش منزل بوده چنین شرح داده است: گنجه، قره باغ، قره داغ، قره اوغلان، تفلیس، باتوم. مسیر دریایی نیز با گذر از شهر باتوم، طرابزون، گیره سون، اردو، صامسون، استانبول بیست روز به طول انجامیده است. نویسنده 20شوّال گزارشی از ورود خود به شهر استانبول و از آنجا به ازمیر و تماشای برج ساعتی ازمیر نگاشته است. راه حج با حرکت از شهر ازمیر به آتن ادامه یافته و از آتن به مصر؛ شهر اسکندریه رسیده است.وی این راه را با کشتی به مدت ده روز(تا پایان شوّال) پیموده است. نویسنده هلال ماه ذیقعده را در این شهر رؤیت نموده است. زمان عبور از کانال سوئز و بندرهای پورت سعید، ینبع ، جدّه نیز چهارده روز به طول انجامیده است. آخرین گزارش سفر در این سند رفتن از جدّه به مکه به مدت دو روز است. مجموع زمان مسیر رفت- از رشت تا مکه – مدت پنجاه روز بوده است. متأسفانه گزارش حرکت آغازین نویسنده از روستای جرین تا رشت و همچنین اعمال حج تمتع و منا و عرفات و مشعر و سفر مدینه و بازگشت از مکه نانوشته مانده است. از فهرست اشیاء خریداری شده و شهر خرید آن، بدست می آید باز گشت نیز از همان شهر صورت پذیرفته است.
در سال نگارش این حج نامه-1319ق- دو سفرنامه دیگر نیز در دست است که از همین راه انجام شده که عبارتند از: سفرنامه حج عبدالله امیر نظام قراگوزلو که با شیخ فضل الله نوری 15 شوال آغاز شده و پس از رسیدن به استامبول در 27 شوال و نه روز اقامت در این شهر در پنجم ذی حجّه به مكه رسیده است. امیر نظام این مسیر را در چهل و دو روز پیموده كه منصب حكومتی او و همراهی شیخ فضل الله نوری _ از علمای طراز اوّل پایتخت _ دلیل سرعت و عدم تأخیر او در این سفر است. دیگری سفرنامه رئیس الذاکرین که در26 رجب آغازشده و گزارشی در تاریخ هشتم شوّال از اسکندریه در آن ثبت شده است. خروج وی در 27 رجب از ایران و ورود به شهر استامبول در 21 شعبان و اقامت بیش از یكماه در این شهر داشته است. این زمان با سفر حج حاج عباس میرزا از رشت تا استامبول _ 27 رمضان تا 20 شوال _ همخوانی دارد.[3] سعادت مندانه تفصیل مسافرت و بسیاری از حوادث حج سال 1319 در این دو سفرنامه ثبت شده است. رویدادهای این سفر که حاج عباس میرزا از آن به ایجاز و اشاره سخن گفته شرح داده شده و منزل به منزل راه حج و شرایط وصف گردیده است. مسیرانتخابی برای حج که از راه انزلی _ اسلامبول به جده راهی است که به نوشته یکی از سفرنامه نویسان« هم خوف اتلاف مال، هم خوف تلف جان و هم از دست رفتن وظایف و عبادات یومیّه فریضه…»[4]
این مسیر با سختی های طبیعی مانند راه ، زمین، آب و هوا و مشکلات دیگر، چنان پر خطر و آسیب بوده که سلامت و زنده برگشتن حاجی دشوار بوده است. آن گونه كه در سفرنامه امیر نظام آمده یكی از خطرات خطر قونسول بوده كه اموال مسافران به ویژه حجّاج را به غارت برده و دار و ندارشان را مصادره می‌كردند.[5] قرنطینه برای سلامت که در این متن بارها تکرار شده در سفرنامه امیر نظام قراگوزلو چنین آمده است«…اگر نا خوشی در کشتی نباشد مسافرین آن سه روز قرنطینه دارند و اگر ناخوشی باشد دوازده روز قرنطینه خواهد بود. چنانکه در بین دوازده روز در میان قرانطین یک نفر از طاعون و یا وبا تلف شود دوازده روز دیگر از ساعت ناخوشی تمـدید قرنطینه می شود تلف شود»[6]
این ناخوشی برای مسافرین حج، ناشی از رنج و خستگی راه و تغییر آب و هوا و تغذیه و کمبود امکانات اولیه بهداشت و … بسیارطبیعی بوده است.
مهمترین حادثه در حج این سال و همچنین سالهای دیگر بیماری فراگیر وبا از مکه تا مدینه بوده است. به گفته امیرنظام قراگوزلو :«.. نا خوشی وبا از مکه تا مدینه در میان حاجّ بوده یک ثلث از حاجّ تلف شدند و آنچه رسیده اند نیمه جان،از گرمی هوا و بد رفتاری اعراب و تاخت و تاراج های از ینبع به مدینه حکایت ها می کنند که عقل بشر متحیّر می ماند»[7]
«روز وانفسا است. یو یفرّ المرء من اخیه[سوره عبس : 34] … خداوند حفظ کند که آیا روزگار این مردم چه خواهد شد! … سالی ده هزار الی پنجاه – شصت هزار نفوس در این راه تلف می شود و یک نفر نیست به حال علاج این کار باشد یا حرفی بگوید یا چیزی بنویسد[8 ]»
گرفتاری رایج دیگر حجّاج در سفر غارت اعراب در بین راه جده تا مکه است و چنانکه آمده تمام حاجیان را برهنه کرده و دارایی شان را به یغما برمی بردند.[9] چپاول اعراب بیابان‌نشین و غارتگر چنان مرسوم بوده که در اکثر قریب به اتفاق سفرنامه‌ها ازآن سخن گفته شده است.
متن این اثر در اوراق پیوست یک کیف جیبی چرمی، به قلم مؤلف کتابت شده است. این کیف دو بخش دارد نخست سی برگ کاغذ برای یادداشت و پنج قطعه برای گذاشتن پول.
متن در 19 سطر در قطع 9 × 18 به خط تحریری نسخ و ارقام به سیاق تحریر شده است. نشان آبدیدگی و آسیب موریانه در اوراق دیده می شود. این نسخه متعلق به حضرت حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ غفارعلی بیگدلی فرزند مرحوم مشهدی جبار، نوه عباس میرزا است و در تاریخ 5تیرماه 1394 وقف کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی گردیده است.
واقف این اثر حضرت حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ غفار علی بیگدلی از نوادگان حاج عباس میرزا است. ایشان در سال 1351ق/1311ش در روستای جرین متولد شد. تحصیلات خود را در مقدمات و تجوید و احکام شرعی در زادگاهش نزد پدر بزرگوارش مرحوم مشهدی جبار فراگرفت. تا بیست و دو سالگی به کشاورزی در روستا پرداخت و در کنار آن به مکتب داری و آموزش قرآن و احکام اشتغال داشت. در سال 1333 به حوزه علمیه قم آمد وتحصیلات خود را پی گرفت. از جمله اساتید وی در درسهای شرح لمعه، حاج شیخ فیاض حیدری اندآبادی، حاشیه ملاعبدالله نزد شیخ غلامحسین فخیمی ابهری، مکاسب، میرزاعلی مشکینی و سید محمد جواد خطیب تبریزی، رسائل، میرزا مصطفی اعتمادی، کفایه از درس سید محمدباقر سلطانی طباطبایی می توان نام برد. ایشان در درس خارج فقه آیت الله سید محمدرضا گلپایگانی و آیت الله سید کاظم شریعتمداری و درس خارج اصول آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی و آیت الله سید محمد محقق داماد شرکت کرد. و همزمان به تدریس صرف و نحو و منطق و فقه(شرح لمعه) در حوزه علمیه قم پرداخت. ایشان در اوایل انقلاب به مسئولیت کمیته انقلاب اسلامی شهرستان خدابنده و از سال 1363 به قضاوت در دادگاه‌های مدنی خاص و دادگاه خانواده قم و مستشاری عالی دادگاه تجدیدنظر دادگستری قم پرداخت. اکنون در سالهای بازنشستگی به اقامه نماز جماعت و تبلیغ درشهر قم اشتغال دارد. نگارنده سطور از لطف و بزرگواری ایشان برای در اختیار نهادن این نسخه، کمال تقدیر و تشکر داشته واز خداوند قادر و متعال برایشان آرزوی سلامتی و توفیق روزافزون دارد . امید اینکه اسناد ومدارک ارزشمند و نسخه های خطی که در اختیاربرخی خانواده ها و کتابخانه های خصوصی است، منتشر شود و منابعی نو از حقایق ناگفته تاریخی و علمی در اختیار پژوهشگران قرار گیرد.
****
متن سفرنامه
خداوندا! امید به تو
27 رمضان1319: حرکت از رشت
حرکت از رشت بیست و هفتم ماه مبارک دو ساعت از روز گذشته، وارد پیله بازار[پیر بازار] شدیم. کرجی نشسته دو فرسخ از روی آب رفته بارکس[10] آمد. از کرجی بیرون شده داخل کز شده روی آب رفته یک ساعت به غروب مانده رسیدیم انزلی توی شهر سرای یک سر بیک؟
در آنجا منزل نموده، فردا کرجی نشسته به قرار دو ساعت روی آب رفته به کشتی مبارکه نشسته شب و روز رفته، رسید بادکوبه. شب میان دریای قلزم مانده. دوساعت از روز رفته از کشتی مبارکه بیرون شده، رفته توی بادکوبه، سرای منزل نمودیم. دوروز در آنجا مانده، تذکره ها قول کشیده بیست و هشتم دوساعت غروب مانده از بادکوبه حرکت کرده رفتیم ماشین خانه.
28 – رمضان:حرکت از بادکوبه(باکو)
در آنجا مانده شش ساعت از شب گذشته سوار ماشین شده راه افتاده شب و روز رفته دو ساعت از عید فطر گذشته ، وارد باطوم شده[11]. در ماشین به قرار یک ساعت سر کوه رفته، دریای عمان[کذا، صحیح سیاه] باطوم در لب او واقع شده است قره دنگیز[12] می گویند.
[30رمضان: باتوم]
از باطوم روز چهارشنبه شش ساعت به غروب مانده آمدیم. لب دریای سیاه که قره دنگیز می گویند. در سرپول[پُل] مانده، نیم ساعت به غروب مانده، شب پنجشنبه وارد کشتی شده در آنجا منزل گرفتیم. شب راه افتاده، دو ساعت از شب پنجشنبه رفته کشتی نزدیک شهر رسید. اسم آن شهر رزه بود. دو ساعت کشتی را نگه داشته بار آمده، به کشتی گذاشته بعد از آنجا حرکت کرده چهار ساعت به غروب، شب جمعه مانده، کشتی آمد. برابر درّۀ بزان [طرابزون] چهار ساعت الد؟ دوساعت از شب گذشته در برابر درّۀ بزان ایستاده، بار آورده به کشتی گذاشته، بعد از آن راه افتاده طلوع اول صبح در برابر شهر کرسون رسیده، کرسون نگه داشتند، بار آورده حمل کرده ، چهار ساعت نگه داشته اند. بعداً کشتی راه افتاده، از باطوم تا اسلامبول چندین منزل معطل نموده، بار داده گرفته. از آن جهت معطل کرد. روز جمعه چهار ساعت به غروب مانده کشتی در برابر اردوباد رسید. دو ساعت به غروب مانده حرکت داده، صبح اول روز شنبه در برابر سامسون رسید. نگه داشته به قرار هشت ساعت در برابر سامسون معطل شده. دو ساعت به غروب مانده. کشتی از برابر سامسون حرکت کرد.
شش ساعت از روز دوشنبه اسلامبول نمایان شد. چهار ساعت از روی دریا در میان کشتی طرف یمین طرف یسار اسانبول بود. دامنۀ کوه لب دریا از دو طرف دریا، کوه آمده به هم نزدیک شده، دهنه اسلامبول می گویند.
20شوال: حرکت از استانبول
روز دوشنبه میان اسلامبول آمده، کرجی آمده، خرده ریز را کرجی گذاشته ، نشسته، آمدیم به پل. چون دریا میان اسلامبول است.داخل شدیم توی اسلامبول سرای [؟] منزل گرفته. بیستم شوال سه ساعت غروب مانده حرکت نموده، آمدیم لب دریا کرجی نشسته آمده کشتی نشسته، شب در آنجا مانده. چهار ساعت از روز گذشته راه افتاد قلعۀ چاناق [چاناق قلعه] رسیده. یمین و یسار کوه بود ،رسیدیم کور اضمیر [ازمیر] با همراهی حاجی دین محمد رفتیم تماشا نمودیم یک ساعت قدیمی[13]. بعد یک ساعت آمده حرکت نموده آمدیم شهر یونان قورخانه. توی توپخانه عسکر،سرباز مزقان [؟] شیپور حذر میدادند. حکیم آمده به زوار نگاه کرده که الحمدلله صحیح و سالم بودند. بعد حرکت کرده آمدیم اسکندریه. یک ساعت به غروب مانده از کشتی آمده، آمدیم قرین تو[قرنطینه] گذاشته گمرک گرفته، شش ساعت از شب گذشته آمدیم توی شهر، منزل گرفته سه روز آنجا مانده، ماشین سوار شده آمدیم سوئز از اسکندریه تا سوئز سه منزل دو روز شد. از اسکندریه یک روز در آنجا مانده تذکره ها را قول کشیده آمدیم. لب دریا به کشتی سوار شدیم، جا نشد. در آنجا معطل شده. ماه ذی قعده را دیده. خداوند عالم سلامتی دهد. ان شاءالله تعالی می‌نویسم.
ذیقعده: طور سینا و جده
دویّم ماه ذی قعده حرکت نموده، روز سه شنبه آمدیم طور سینا قرین تو بعد ازچهل ساعت آمدیم کشتی حرکت داده آمدیم ینبوع. در آنجا حرکت کرده چهار ساعت از شب جمعه رفته اخبار نموده احرام بستیم، آمدیم جدّه دو شب در کشتی خوابیده بعد از دو روز بردند قرین تو آن هم جزیره ای بود به اسم ابو سعید. در آنجا چهار شب خوابیده تذکره گرفته. دهم ذی قعده حرکت کرده آمدیم جدّه. از جدّه چهاردهم ذی قعده حرکت نموده آمدیم جدّه منزل نمودیم. شب در آنجا مانده صبح حرکت نموده دوساعت غروب مانده وارد مکّه معظّمه شدیم.
16 ذیقعده: مکه
شب شانزدهم ذی قعده در منزل خوابیده صبح رفتیم حمّام. بعد از باب سلام آمدیم حرم شریف دعا خوانده، هفت شوط نموده، دو رکعت مقام ابراهیم علیه السلام را خوانده از باب رحمت بیرون شده آمدیم هفت طواف، صفا و مروه نموده و تقصیر کرده آمدیم، دو رکعت نمازخوانده آمدیم از احرام بیرون شدیم. بعد از دو روز رفتیم قبور بنی هاشم. اول: خدیجه کبری؛ دوم: آمنه، سیم: ابو طالب، چهارم: عبدالمطلب و عبدالمناف این دو در یک خانه است. بعد آمدیم رفتیم مولد فاطمۀ زهرا علیها السلام(خانه حضرت خدیجه)، دوم: وضوگاه محمد مصطفی. سیّم: مولد حیدر کرار، چهارم: مولد محمد مصطفی صلوات الله علیه و آله.
بعد آمدیم. هرروز کار ما بود. می رفتیم حرم طواف نموده بعد نماز. خداوند ذوالجلال سلامتی دهد ان شاء لله.
از رشت تا انزلی یک روز.از انزلی تا بادکوبه دو روز. از بادکوبه تا باطوم، با ماشین دو روز. عید فطر رسیدیم باطوم. ار باطوم حرکت کرده آمدیم اسلامبول. از اسلامبول حرکت نموده آمدیم اسکندریه. از آنجا حرکت نموده آمدیم ینبوع. بعد رفتیم جزیره ابوسعید. چهار روز آنجا مانده رفتیم جدّه. تا مکّه هشت فرسخ هست دو منزل شتر می شود.
تذکره ایران سه تومان و یک قران
تذکره قونسول روس یک تومان و شش قران و ده شاهی
تذکره بادکوبه پول روس دو مناط و یک عباسی
تذکره باطوم یک مناط و یک عباسی
تذکره اسلامبول شصت و هفت قروش
سوئز نه قروش
جزیره جدّه سی وهفت قروش و نیم با قرین تو[قرنطینه]
کرایه کرجی پانزده قروش
در جدّه دفعه دو قروش و نیم
تذکره دو مجیدی
کرایه
از رشت تا پیله بازاردو قران و ده شاهی
از پیله بازاررشت تا انزلی یک قران
از انزلی تا بادکوبه دو مناط
از بادکوبه تا باطوم کرایه ماشین هفت مناط و دو عباسی
کرایه باقی ماشین پنج مناط دو عباسی
کرایه کشتی از باطوم تا اسلامبول نه مناط و نیم
کرایه کرجی اسلامبول کشتی نه صنّار
کرایه کشتی بانتوق؟سه لیره
تذکره سوئز چهارقران و ده شاهی
تذکره جده سی و هفت قروش
از جدّه تا مکه معظمه کرایه شتر نه مجیدی
ششلول نمره نه تومان،ساعت دو عدد نه تومان
جانمازسه عدد یک تومان و پنج قران
ماهوت[14] چهل زرع و نیم چهار تومان و پنج قران
بانکه دو زرع و یک تومان و پنج قران
پتو؟ دو تومان؛ ایضا جور دیگر دو تومان، احرام چهار تومان
کلاه پنج قران، خورده ریز یک تومان
سرچپوق هفت عدد، زنجیر[بدون قیمت]، قبله نما[بدون قیمت]،
از کورازمیز:
پنج لول هفت تومان، ساعت دو تومان و پنج قران
از اسکندریه تفنگ ده تومان، دوربین سه تومان و پنج قران
تسبیح یسر یک تومان، تسبیح سفید پانزده تومان، تسبیح زرد ده تومان
قرآن دو قران و ده شاهی،سی جزء پنج تومان، جاسرمه ای شش قران
سرمه سفید و سیاه دوازده تومان، موم خالص [بدون قیمت]،
خلفه مکه دو قران و ده شاهی، چاقو دوازده تومان
او کح دو قران و ده شاهی، سنای مکه دو قران و ده شاهی
زاج سفید تنطور (داروی زخم) [ بدون قیمت]
سنگ چخماق[بدون قیمت]،جوز مکه [بدون قیمت]، خیک[بدون قیمت]
[1]. این نسخه دارای ترقیمه 21 شعبان المعظم 1234 به کتابت محمد قاسم بن ملاعسکر رشتی در260 برگ به خط نسخ تحریری است.
[2]. برای آشنایی بیشتر نگاه کنید به کتاب پنج جلدی، تاریخ بیگدلی:
تاریخ بیگدلی- شاملو، غلامحسین بیگدلی، (تهران، نشر فتحی، 1372، 1354ص) ج1و 2
تاریخ بیگدلی- شاملو، غلامحسین بیگدلی و محمدرضا بیگدلی (تهران، نشر آفرینش، 1374، 824 ص) ج3
تاریخ بیگدلی- شاملو(مدارک و اسناد)، غلامحسین بیگدلی و محمدرضا بیگدلی (تهران، نشر فتحی، 1367، 1072ص) ج4
تاریخ بیگدلی – شاملو “شاعران, خوشنویسان و نویسندگان” ،غلامحسین بیگدلی و محمدرضا بیگدلی ضیغمی (زنجان، نشردانش زنجان، 516ص، 1390) ج 5.
[3]. این دو سفرنامه همراه با چهل و هشت سفرنامه دیگردر هشت جلدبا عنوان« پنجاه سفرنامه حج قاجاری» به کوشش جناب آقای دكتر رسول جعفریان در سال 1389 توسط انتشارات علم تهران به چاپ رسیده است. جلد نهم این مجموعه با نام « چهارده سفرنامه حج قاجاری دیگر»از همان ناشر در سال 1392 منتشر شده است.
[4]. پنجاه سفرنامه حج قاجاری ج 1ص 42
[5]. همان، ص 172 _ 173.
[6] همان، ج 7 ص 249
[7]. همان ج 7 ص 272
[8]. همان ج 7 ص 274
[9]. همان ج 7 ص 267-269
[10]. بارکس: کشتی کوچک
[11]. در حاشیه نسخه« راه ماشین سی و شش منزل است. اول گنجه، قره داغ، قره باغ، قره اوغلان، تفلیس، باتوم»
[12]. صحیح قره دنیز به معنی دریای سیاه
[13]. منظور برج ساعت ازمیر که از مکان های دیدنی ترکیه است.
[14]. ماهوت یک نوع پارچه پشمینهٔ کلفت پرزدار نفیس است که از آن لباس و پرده و غیره می‌دوزند.
علی اکبر صفری
میراث شهاب
79– 80
