میراث مکتوب – مراسم گرامیداشت روز جهانی میراث دیداری و شنیداری و رونمایی از دو اثر «المسالک و الممالک» و «کلیات سعدی» با حضور دکتر محمد فرهادی، وزیر علوم تحقیقات و فناوری، دکتر مسعود سلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، دکتر رضا صالحی‌امیری، رئیس کتابخانه ملی، محمود دعائی، مدیر مسئول روزنامه اطلاعات، حسین انتظامی، معاون مطبوعاتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، استاد سید عبدالله انوار، نسخه‌شناس و محمدرضا مجیدی، رئیس کتابخانه مجلس شورای اسلامی سه‌شنبه پنجم آبان‌ماه برابر با 27 اکتبر در سالن همایش‌های کتابخانه ملی برگزار شد.
نیازمند بازتولید سرمایه‌های فرهنگی هستیم
صالحی‌امیری در این مراسم گفت: اگر امروز در گوشه‌ای از دنیا اثری ثبت جهانی می‌شود، ملت آن یک هفته را جشن می‌گیرند و شبکه‌های تلویزیونی آنها برای این ثبت مانور بسیار می‌دهند اما متاسفانه ما با ثبت دو اثر گرانبار فرهنگی نتوانستیم این امر را در ایران انجام دهیم و قطعا این ضعف به بنده و همکارانم برمی‌گردد. زیرا فرهنگ جوهری است که هرچه به لحاظ تاریخی کهنه‌تر شود بر ارزش آن افزوده می‌شود از این رو ما معتقدیم که مخزن کتابخانه ملی بسی گرانبارتر از مخزن بانک مرکزی است!
وی افزود: آثاری که در مخزن بانک مرکزی وجود دارد مادی و مصرف‌شدنی است، اما آثار مخزن کتابخانه ملی برگ‌های ماندگار هویت ماست. از این منظر ما نیازمند یک بازتعریف در مفهوم سرمایه هستیم که بدانیم سرمایه چیست و سرمایه‌دار کیست؟ متاسفانه در گذشته سرمایه را در مفهوم سرمایه مادی تعریف کردند در حالی که سرمایه اصلی که رویکرد هویت‌بخشی دارد، فرهنگ است، آن هم فرهنگ ایرانی که فضیلتی بزرگتر از فرهنگ و تمدن میراث ما که نگین درخشانی است، در عرصه جهان کمتر مشاهده شده است. تمدن امروز ما در عرصه جهان هماوردی میکند و ما به مثابه صاحبان سرمایههایی هستیم که وراث بعد از فوت صاحب‌سرمایه درک چندانی از آن ندارند.
رئیس کتابخانۀ ملی بیان کرد: امروز دو درّ گرانبها را می‌خواهیم به ملت بزرگ ایران معرفی کنیم که اینها یک چشمه بزرگ از سرمایه‌های فرهنگی ملت ما هستند. سرمایه‌ای که ارزش آن فراتر از نفت است؛ نفتی که می‌سوزد، دود می‌شود و از بین می‌رود اما سرمایه‌های فرهنگی یک فضای زیست فرهنگی ایجاد می‌کنند که افراد در این فضا با تکیه بر میراث نیاکانی بالنده می‌شوند. از این رو ما نیازمند بازتولید سرمایه‌های فرهنگی هستیم.
صالحی‌امیری عنوان کرد: خوشبختانه رئیس دولت تدبیر و امید یک شخصیت فرهنگی است و اعضای دولت آن نیز همین خصلت را دارند بنابراین توجه به سرمایه‌های فرهنگی در حوزه سیاست‌های آنها جایگاه ویژه‌ای دارد. با این حال اگر بنا باشد که ما از مجموعه چالش‌های موجود در جامعه گذر کنیم راه آن سیاست و اقتصاد نیست، بلکه فرهنگ است، زیرا فرهنگ این توانایی انسان‌سازی را دارد. از این رو فرهنگ با تکیه بر بخش معنوی انسان شخصیت و هویت را شکل می‌دهد. بنابراین اگر ما مسیر توسعه را با عینک فرهنگ نگاه کنیم همه چیز زیبا خواهد شد و همدلی و هم‌نوایی در کشور رشد میکند و فقر ریشه‌کن خواهد شد.
وی ادامه داد: حضور دولتمردان در این جلسه پیامی برای نسل جوان دارد و آن پیام این است که پرچم ایران در قله‌ها با توسل بر فرهنگ و تمدن و میراث‌مان به اهتزاز درخواهد آمد. اما متاسفانه به این فرهنگ از دریچه رسانه ملی چندان توجهی نمی‌شود. به همین دلیل خواهشمندم که مدیران صدا و سیما آثار ایرانی را که در حافظه جهانی ثبت می‌شوند و موجب غرور جامعه ایرانی هستند در جامعه خبررسانی کنند زیرا ثبت «کلیات سعدی» بیشتر از صد پالایشگاه نفتی برای ایران کسب مشروعیت میکند. ایرانیانی که جهانیان نباید از منظر انرژی هسته‌ای بلکه از منظر فرهنگ آن‌را بشناسند و اینگونه نیز خواهد شد.
شعار «بایگانی در خطر و حمایت از میراث حافظه جهانی»
مسعود سلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به عنوان یکی از سخنرانان این مراسم گفت: سازمان علمی فرهنگی و آموزشی ملل متحد؛ یونسکو به عنوان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای بشری در قرن بیستم است که در توسعه حوزه‌های مختلف علمی، فرهنگی و آموزشی سهم بسزایی داشته و برنامه حافظه جهانی یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های این سازمان و نقطه اشتراک برنامه‌های حمایتی صلح‌طلبانه آن با سایر نهادها است. امسال در هفتادمین سالگرد تاسیس یونسکو، شعار «بایگانی در خطر و حمایت از میراث حافظه جهانی» در نظر گرفته شده که این شعار دو نکته دارد. از این رو با وجود تنوع فرهنگ‌ها در جامعه بین‌المللی، جامعه بشری به عنوان یک کل واحد است و حکایت از وحدت در عین کثرت دارد و این کل واحد، حافظ میراث فرهنگی برای نسل آینده است و طبقه همگانی حفاظت و حمایت از میراث مستند و تعلق آن به جامعه جهانی را در نظر می‌گیرد و از طرفی این سازمان تلاش میکند دسترسی جهانی به میراث مکتوب و افزایش آگاهی جهانی به آن را مورد توجه قرار دهد.
وی ادامه داد: خوشبختانه جمهوری اسلامی ایران به پشتوانه میراث فرهنگی بزرگ خود که میراث مکتوب آن پشتوانه هنگفتی برای آن به‌شمار می‌آید. با این وجود از میان این همه آثار فرهنگی، با تلاش دست‌اندرکاران حوزه فرهنگ با این دو اثر، 19 اثر ایرانی در حافظه جهانی به ثبت رسیده، اگرچه پشتوانه فرهنگی ما مملو از آثار بیشماری است که نیازمند ثبت در حافظه جهانی است. البته نباید فراموش کرد که همکاری و همگرایی نهادهای خوبی مانند آرشیو ملی، کتابخانه ملی، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه موزه ملک در راستای اهداف حافظه جهانی اقداماتی را انجام داده‌اند که تلاش‌های آنها قابل قدردانی است. هرچند نقش ایرانیان فرهنگ‌دوستی که به استقبال این آثار رفتند را نباید نادیده گرفت. بدون تردید مجموعه این تلاش‌ها در بازنمایی فرهنگ ملی و آشنایی نسل جوان با هویت فرهنگی سهم بسزایی دارد.
رئیس سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گفت: همان‌طور که اشاره شد میراث مکتوب ایرانی پرشمار است و باید با برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت به مرمت و انتشار آنها همت گماشت و این میراث را برای آگاهی جهانی معرفی کرد. اگرچه ایران فرهنگی مساحت بزرگتری از ایران جغرافیایی امروز را در برمی‌گیرد، از این رو ما می‌توانیم با تعاملی سازنده نسبت به ثبت ایران فرهنگی اقدام کنیم. این اقدام ضمن پاسداری از بخش قابل توجهی از روحیات بشری، همگان را به صلح و دوستی ترغیب میکند و با حضور پررنگ‌تر ما در عرصه‌های فرهنگی و با تعاملی سازنده با یونسکو و همسایگان خود می‌توانیم ایران فرهنگی را به همگان بشناسانیم.
سلطانی‌فر بیان کرد: بنده توجه سازمان یونسکو را به این نکته جلب می‌کنم که تهدید میراث فرهنگی مستند تنها بخشی از خطری است که در حال حاضر وجود دارد خطر دیگر نسل‌زدایی است که به عنوان پدیده‌ای نامیمون میراث جهانی را تهدید میکند. ضمن اینکه خطراتی مانند جعل و سرقت نیز آسیب‌های جدی به این میراث وارد میکند. مناسب است که یونسکو با توجه به این موارد زمینه‌های مراقبت و ثبت پدیده میراث حافظه جهانی را فراهم آورد تا این سرمایه زمینه‌های صلح جهانی را مهیا کند.
دیداری و یا شنیداری مانند نوشته‌های روی سنگ ماندنی نیستند!
سعدالله نصیری قیداری، سرپرست کمیسیون ملی یونسکو در ایران در ادامه این مراسم رونمایی گفت: بنده همصدا با رئیس کتابخانه ملی باید عرض کنم در معرفی آثار فرهنگی ایران کوتاهی کردیم. زمانی که به دیدار دکتر محمدرضا مجیدی در دفتر نمایندگی ایران در پاریس رفتم، فایل‌های ایران در حوزه معرفی آثار فرهنگی را خالی دیدم این در حالی بود که کشور کوچکی مانند عمان انبوهی از کتاب و بروشور در معرفی آثار خود تهیه کرده بود.
وی افزود: بنده به آقای مجیدی و وزیر وقت فرهنگ و ارشاد انتقاد کردم که آیا ما به اندازه عمان نبودیم کشور کوچکی که در جیب ما جا می‌گیرد تا در معرفی آثار بی‌شمار ایران تلاش کنیم. در دیدار مجددی که با مجیدی داشتم، وی از تعدادی کتاب که در معرفی آثار فرهنگی ایران تالیف شده بود، را به من نشان داد. با این همه باید بگویم کشور ما در عرصه علم و به ویژه نجوم بسیار غنی است و این ادعای بنده به دلیل شرکت در کنفرانس‌های متعددی است که در این کنفرانس‌ها مشاهده کردم، سابقه و چهره کشور ما در حوزه نجوم تا چه اندازه درخشان است.
سرپرست کمیتۀ ملی یونسکو در ایران اظهار کرد: بنده نیز معتقدم که دنیا به این نتیجه رسیده که سیاست و اقتصاد نمی‌تواند برای بشر صلح به وجود بیاورد و دو جنگ جهانی گذشته شاهد مشخصی بر این ادعاست لذا جهان به این نتیجه رسید که سراغ فرهنگ برود و یونسکو نیز تلاش‌های خود را بر سه محور فرهنگ، علم و آموزش متمرکز کرد. یونسکو به عنوان سازمانی خوشنام برخی عناوین را مانند روز جهانی، هفته جهانی و سال جهانی را نامگذاری کرد و در تقویم جهانی گنجاند. برای اینکه بگوید برخی رویدادها و عناوین تنها محلی و منطقه‌ای نیستند بلکه جهانی هستند و از این رو حافظه شنیداری و دیداری برای حافظه جهان مهم است.
نصیری قیداری عنوان کرد: میراث دیداری و شنیداری یک ارثیه است و باید برای نسل آینده به جا بماند. میراثی که وابسته به فرهنگ است از این رو در تحولات اجتماعی هویت فرهنگی یک اصل بقاست و باید عنایت داشته باشیم که این اصل باید باقی بماند. اما از طرفی بخشی از فرهنگ، که میراث دیداری و شنیداری و بسیار آسیب‌پذیر است، در حال نابودی است. آثاری که در مقیاس فراوانی تولید شده و متاسفانه حدود 90 درصد آن یا از بین رفته و یا در حال از بین رفتن است.
وی بیان کرد: آثار دیداری و یا شنیداری مانند نوشته‌های روی سنگ نیستند که از بین نروند بلکه آثار تولید شده بسیار حساس هستند به همین دلیل دنیای شمال و جنوب در حفاظت از این امر دچار یک شکاف شده است. در شمال با صرف هزینه‌های بسیار تلاش بر دیجیتال کردن این میراث شده است در حالی که در جنوب به این امر توجهی نشده و حتی در میان مردم میراث دیداری و شنیداری به خوبی معرفی نشده است. از طرفی متاسفانه ما در ایران فهرستی از این آثار نداریم و کارهایی که تاکنون نیز انجام شده سلیقه‌ای است و از مدل یکسانی پیروی نمی‌کند.
اختلاف نقشه اثر اصطخری و اثر ناسخ ترک
جواد صفی‌نژاد، ایران‌شناس و جغرافیدان در ادامه این مراسم گفت: نسخه‌ای از اثر «الممالک و المسالک» به کوشش مهندس غلامرضا سحاب در ترکیه پیدا شده و مساله در این است که این نسخه با نقشه‌هایی که دارد رویدادهای مذهبی قبل از میلاد را وارد نقشه‌های اصطخری کرده است.
وی افزود: ماجرا به این شکل است که در قرن هشتم قبل از میلاد در منطقه نینوا (شمال غربی عراق) قومی وجود داشته است که یونس پیامبر می‌خواست آنها را زاهد کند و این قوم قبول نمی‌کردند. یونس از این قوم قهر کرد و به موصل رفت و سوار کشتی بزرگی شد تا از این منطقه دور شود.
این مردم‌شناس اظهار کرد: زمانی که یونس سوار کشتی شد و در دریا طوفانی به پا شد و در این طوفان ماهی بزرگی یونس را بلعید یونس در دل ماهی قدری با خود تامل کرد و از قهر خود با قومش پشیمان شد و از خدا خواست که ماهی را به ساحل ببرد تا او نزد قومش برگردد. خدا به ماهی امر کرد تا یونس را به ساحل ببرد.
صفی‌نژاد عنوان کرد: موضوع یونس مورد توجه قرار گرفته و در سال 865 هجری نسخه‌ای از کتاب «المسالک و الممالک» را استنساخ کرده و نقشه‌هایی را در آن قرار داده که تاحدودی با نقشه‌های اصلی اصطخری فرق میکند. در نسخه پیدا شده در ترکیه تصویری آمده که نشان می‌دهد یونس زمانی که از آب بیرون می‌آید ملائکه‌ای آمده و برای او یک دست لباس آورده تا به یونس بدهد تا وی به میان قومش برگردد. مساله این است که در نقشه اصطخری میان رودخانه سند و دجله 8 بندر ایرانی وجود دارد و در میان این بنادر آنجا که یونس از دهان ماهی بیرون می‌آید، خلیج‌فارس است که در بالای آن نوشته دریای فارس و آن ناسخ ترک در سال 865 هجری این موارد را در نقشه آورده که ما از این نقشه نسخه‌ای کپی کردیم.
وی افزود: دریای پارس در این نقشه مشخص است و از طرفی مهندس سحاب سراغ کتاب قرآن رفته و با توجه به آیاتی که درباره یونس در این کتاب وجود دارد، نقشه را تایید کرده است. همچنین در یک مجله ترکیه به معرفی کتاب اصطخری پرداخته و در این معرفی 10 نسخه از این اثر آورده شده است و در زیر آن به ترکی امروز و انگلیسی همه چیز را درباره اثر اصطخری شرح داده است. حال اینکه نسخه اصلی در شهری در ترکیه است. حال مساله این است که ما باید بتوانیم از این نسخه کپی بگیریم؛ نسخه‌ای که برخی نقشه‌های آن با کتاب اصطخری مطابقت دارد.
این مردم شناس بیان کرد: بنده مساله را دنبال کردم متوجه شدم که یک نسخه دیگر از اثر اصطخری در ترکیه وجود دارد که همین مساله را به زبان ترکی توضیح داده و فرق آن با نقشه اصطخری این است که در نقشه اثر اصطخری ملائکه به یونس کمک می‌کنند که از دهان ماهی بیرون بیاید در حالی که در نقشه ترکی ملائک در پوشانیدن لباس به وی کمک می‌کنند.
ستایش بزرگان دنیا از جایگاه والای سعدی
کوروش کمال‌سروستانی، مدیر شعبه فارس کتابخانه و سازمان اسناد ملی گفت: فرهنگ آمیزه‌ای از همه داشته‌های یک ملت است و در سرزمین ما ادبیات جایگاه والایی دارد و در این جایگاه فردی مانند سعدی در فرهنگ، ذهن و زبان ایرانی مقامی ویژه از آن خود کرده و در آثار سعدی کلیدی‌ترین واژه‌های مردم جامعه آن‌روز از عشق و مال بروز پیدا کرده است. از این رو کلیات سعدی سرآمد آثار حوزه ادبیات ماست.
وی ادامه داد: سعدی تنها در ایران جلوه نداشته، بلکه به عنوان یکی از نخستین متون ترجمه شده فارسی در دنیا به شمار می‌آید و بزرگانی مانند پوشکین، هوگو و نویسندگان مطرح دنیا از آن نه تنها تاثیر پذیرفته‌اند، بلکه وی را ستایش کردند.
میراث دیداری و شنیداری، تاریخمان را منعکس می‌کنند
همچنین در این رونمایی پیام خانم ایرینا بوکووا، مدیر کل یونسکو، به مناسبت روز جهانی میراث دیداری ـ شنیداری با عنوان «آرشیوها در خطر: حفاظت از هویت‌های موجود در جهان» خوانده شد، در بخشی از این پیام آمده است: «میراث دیداری ـ شنیداری مانند فیلمها، برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی و برنامه‌های ضبط‌شده دیداری و شنیداری، تاریخمان را منعکس می‌کنند و روایتی بی‌نظیر از جوامع و تنوع فرهنگ‌های جهان ارائه می‌دهند. این میراث، منبعی غیرقابل قیاس برای درک قرن‌های بیستم و بیست‌ویکم به‌شمار می‌آیند. آنها بیانگر هویت ملت‌ها و بازگوکننده غنای فرهنگ‌های ملی به‌واسطه زبان‌ها و آداب و سنن متنوع آن فرهنگ‌ها هستند. ظرفیت اینگونه میراث برای احصار آنی صداها و تصاویر غالباً فراتر از مرزهای محلی و مرزهای زبانی رفته که به این واسطه میراث دیداری‌ـ شنیداری به میراثی تکمیلی برای آرشیوها و مستندات سنتی‌تر مبدل شده است.
میراث دیداری ـ شنیداری باید برای همه قابل دسترسی باشد. با این وجود، اسناد دیداری ـ شنیداری هم جان دارند و هم ظریف و آسیب‌پذیرند. هم‌اکنون قسمت اعظمی از میراث دیداری‌ـ شنیداری جهان برای همیشه به علت سهل‌انگاری، تخریب، بدشانسی و یا نبود منابع مناسب و نبود زیرساخت‌ها و توانمندی‌های لازم از بین رفته است که در نتیجه آن حافظه بشری تخریب شده است. این حساسیت و آسیب‌پذیری میراث دیداری و شنیداری به‌ویژه در شرایط جنگ تشدید می‌شود. به‌علاوه، از بین رفتن این میراث می‌تواند ما را از کسب آگاهی در مورد ماهیت جوامع و ملت‌ها محروم نماید. ما اکنون فقط بین 10 تا 15 سال فرصت داریم تا اسناد ضبط شده دیداری ـ شنیداری موجود را به رسانه‌های دیجیتالی تبدیل کنیم تا به این واسطه از نابودی آنها جلوگیری شود.»
سخنان دکتر محمد فرهادی، وزیر علوم تحقیقات و فناوری را اینجا بخوانید.