ميراث مكتوب – دانش ما دربارۀ جوامع زیدی که برای چندین قرن در نواحی خزری ایران حضور پررنگی داشته‌اند، اکنون به لطف مطالب و نسخه های خطی که در پژوهش های دو دهۀ اخیر به دست آمده در حال فزونی است. برخی خصلت های خاص متداول در مراکز علمی زیدیان نواحی خزری خاصه شکل تعلیقه نویسی آنها که با کشیدن خطی از حاشیه و وصل آن به کلمه ای در نسخۀ خطی و نگارش مطالبی در حاشیه و اطراف نسخه ها، در نسخه های خطی تاکنون شناخته شده از جوامع زیدی ایران به عنوان یک ویژگی خاص جلب توجه کرده و پیشتر توسط مرحوم آقابزرگ و دانش پژوه نیز مورد تأکید قرار گرفته اند. توجه به خصلت اخیر این امکان را به ما می دهد تا با شناسایی برخی نسخه هایی که چنین خصلتی را نشان می دهند، دانش خود را دربارۀ جوامع زیدی نواحی خزری و متون متداول در میان آنها گسترش دهیم (از این خصلت در نسخه های شناخته شدۀ زیدی طبری به تفصیل در کتاب زیدیه در ایران، ص 213-221 با تکیه بر نسخه ای مهم از میراث زیدیان ایران سخن گفته ام). دربارۀ تداول نهج البلاغه در میان عالمان زیدی خراسان و انتقال آن به یمن در سدۀ ششم در جایی دیگر توضیح داده ام اما اکنون در این یادداشت کوتاه تنها با توجه به همان خصلت حاشیه نویسی در سنت زیدیان طبری ایرانی از چند نسخۀ نهج البلاغه سخن خواهم گفت که در از میراث های باقی مانده زیدیان نواحی خزری ایران است و شایسته است تا از این زاویه بررسی کاملتری در خصوص آنها صورت بگیرد. در کتابخانۀ بزرگ آیت الله مرعشی در میان نسخه های مختلف نهج البلاغه که سوای معرفی در مجلدات مختلف فهرست نسخه های خطی آن کتابخانه، به صورت جداگانه در مجلدی نیز معرفی شده اند، در میان تصاویر آمده از نسخه ها دو نسخه توجه مرا به خود جلب کرد یعنی نسخۀ شمارۀ 154 و نسخۀ 12452. هر دو نسخه به سبک همان نسخه ای زیدیان طبرستانی حاشیه نویسی شده که تردیدی در تعلق نسخه ها به جوامع زیدی طبری باقی نمی گذارد. نسخه ها کهن و از قرن ششم به بعد است و از این حیث نشان می دهد که نهج البلاغه در میان زیدیان طبرستانی دستکم از قرن ششم به بعد تداول داشته است. یکی از نسخه (شمارۀ 12452)– البته به دلیل آنکه تنها چند برگ از هر دو نسخه در اختیارم هست- همانند نسخه های متداول در میان زیدیان نیشابور، به یک سنت از نسخه های مختلف نهج البلاغه باز می گردد که من آنها را نسخه های نیشابوری نهج البلاغه نام نهاده بودم که در پایان آنها تکمله ای با عنوان «زیادة من نسخة کتبت علی عهد المصنف» ذکر شده است. به دیگر سخن زیدیان طبرستانی به احتمال قوی با نهج البلاغه از طریق راوی زیدی مهم آن در نیشابور یعنی حسن بن علی جوینی که شرح حال مختصری از او بر اساس ذکری که از وی در یکی از اجازات زیدیان یمنی رفته در دست داریم، آشنا بوده‌اند.
محمدکاظم رحمتی
حلقه کاتبان