میراث مکتوب – زیج یمینی سومین زیج بازمانده به زبان فارسی است. این اثردر سال 511 ق در شهر غزنه نگاشته شده است.
نام نویسنده «محمّد بن علی بن مالک بن ابی‌نصر الحقایقی» است و کتابش را به پادشاه غزنوی بهرامشاه بن مسعود بن ابراهیم بن مسعود بن محمود (حکـ 511 – 552 ق) تقدیم کرده است. اثر در نخستین سال سلطنت بهرامشاه غزنوی بدو پیشکش شده است.
کتاب به هفت بخش اصلی (با عنوان«نوع») و هرکدام از این هفت بخش به هفت «باب» بخش‌بندی شده است که جمعاً 49 باب می‌شود. یک باب نیز به‌عنوان «صدر کتاب» (دیباجه) در آغاز آن درج شده که روی هم پنجاه باب را شامل می‌شود. نیز بسته به موضوع، برخی باب‌ها به چند «فصل» بخش‌بندی شده است.
زیج یمینی از نوع زیج‌های مبتنی بر رصد نویسنده نیست بلکه زیجی مبتنی بر رصدهای پیشین است. یعنی نویسنده، پارامترهای رصد (/ رصدهای) پیشین را مبنا قرار داده و برخی از پارامترهای مورد نیاز را به وسیلۀ انجام محاسباتی با جایگاه زندگی و زمان خودش تطبیق داده است. نویسندۀ زیج یمینی به گفتۀ خودش زیج رصدی رقی[1] اثر محمّد بن سنان بن جابر حرّانی بتّانی را – که به زبان عربی است- تلخیص کرده و پس از تبدیل اوساط کواکب از طولِ شهر رقه به طول شهر غزنین، به زبان فارسی برگردانده است. البته ابواب و فصول زیج یمینی با متن چاپ شدۀ زیج رصدی رقی بتّانی تفاوت کلّی دارند و نمی‌توان زیج یمینی را ترجمة زیج بتّانی دانست[2].
از مهم‌ترین بخش‌های زیج یمینی، یکی از فصول آن با عنوان «اندر دانستن تاریخ امراء آل ناصرالدّین و مدّت ملک ایشان» است (گ17پ- گ19ر). در این بخش جدولی هست که فاصلۀ رویدادهای مهمّ تاریخ غزنویان را با آغاز حکومت بهرامشاه بن مسعود با یاد کرد روز و ماه و سال یاد شده است. چون تاریخ دقیق بسیاری از رویدادهای سلسلۀ غزنوی در منابع ثبت نشده، این منبع می‌تواند در این زمینه بسیار سودمند باشد. البته مواضع و جداول این نسخه با کم دقّتی کتابت شده و لذا استخراج این موارد شاید با دشواریهایی رویاروی شود.
این اثر از دیدگاه بررسی پیشینۀ زبان فارسی برای بیان مفاهیم علمی در ادوار آغازین فارسی نویسی اهمیّت دارد. نثر آن روان است و نویسنده صرفاً کوشش داشته تا مفاهیم نجومی مورد نظرش را در عباراتی ساده بیان کند، لذا از لفّاظی‌های ادبی پرهیز کرده است.
از زیج یمینی تاکنون دو نسخه شناسایی شده که یکی از آنها گویا در مجارستان نگهداری می‌شود امّا از جزئیات و مشخّصات آن آگاهی بیشتری نداریم. نسخۀ دیگر که در اینجا بصورت فاکسیمیله منتشر شده، به نشانیOr.1750 در کتابخانۀ ملّی بلغارستان (Bulgaria-St. Cyril and Methodius National Library) نگهداری می‌شود. نسخه دارای 95 برگ است. خطّ نسخه به نسخ کتابتی نه‌چندان زیبا است که توسّط کاتبی به نام صالح بن ممی[!] در سال 988 ق کتابت شده است.
محمد بن علی بن مالک بن ابونصر الحقایقی، زیج یمینی (تألیف 511 ه – نسخه برگردان دستنویس شمارۀ or. 1750، کتابخانۀ ملی سنت کیریل و سنت متودیوس (صوفیا – بلغارستان کتابت 988 ه)،مقدمه: علی صفری آق قلعه، مرکز مطالعات ایران، بالکان و اروپای مرکزی، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، کتابخانۀ ملی سنت کیریل و سنت متودیوس، سی و چهار، 198، 6 صفحه،قطع: وزیری، بها با جلد شومیز: 170000 ریال بها با جلد سخت: 270000 ریال، 1395.
1. وجه تسمیۀ این زیج به «رقی» این است که مبنای آن شهر «رقه» بوده است. این زیج با نام الزّیج الصّابی چاپ شده است.
2. نویسنده، جز زیج رصدی رقی از دو اثر دیگر بعنوان منابع کارش نام برده است: قانون مسعودی ابوریحان بیرونی و مجسطی بطلمیوس.
علاقه مندان برای تهیۀ آثار ، منشورات و مجلات مرکز (آینه میراث، گزارش میراث و میراث علمی) می توانند با شمارۀ 66957889 و با دورنگار 66957889 واحد توزیع و فروش و یا با نشانی الکترونیک forooshmiras@gmail.com یا order@mirasmaktoob.ir تماس بگیرند.