میراث مکتوب- برای ایران سدۀ نهم هجری قمری دوره‌ای پرتنش بود. بعد از مرگ تیمور و تجزیۀ قلمرو وسیع وی، فرزندش شاهرخ موفق شد در شرق ایران حکومت قدرتمندی به پایتختی هرات شکل دهد که با وجود کاستی‌های ساختاری، یکصد سال دوام یافت. در همان دوره، غرب ایران نیز عرصۀ تحولات سیاسی دیگری بود که از ظهور سلسله‌های قراقویونلو‌ها و آق‌قویونلوها ناشی می‌شد که تبار ترکمان داشتند.
تحولات چندوجهی سدۀ نهم در ایران، واکنش‌هایی در اقشار مختلف جامعه داشت. آنان از سویی از تحولات مذکور تأثیر می‌پذیرفتند و از سوی دیگر به مقتضای نقش اجتماعی خود، می‌توانستند در شتاب با تأخیر در فرایند تحول جامعۀ ایرانی مؤثر واقع شوند. بدیهی است دربارۀ تحولات عقیدتی ـ فرهنگی نقش نخبگان علمی اهمیت بیشتری داشت.
ملاحسین واعظ کاشفی یکی از عالمانی بود که در هرات ـ پایتخت تیموریان ـ می‌زیست. او از منظر علمی شخصیتی جامع‌الاطراف داشت: عالم به علوم دینی، منجم و آشنا با ریاضی، آگاه از علوم غریبه، یک صوفی آشنا به مبانی عرفانی و ادیبی بود که به وعظ اشتغال داشت. این ادیب، واعظ و دانشمند سبزواری قرن نهم قمری با آثار خود برای چند سده عالم تشیع و تسنن را تحت نفوذ و تأثیر خود قرار داد. وسعت و تنوع معلومات و آثار او شگفت‌انگیز است و توفیق او در تولید آثار علمی پرمخاطب از آن حیرت‌انگیزتر. قلم سلیس و روان و اندیشۀ عاری از تعصب او موجب شد نوشته‌هایش برای چند قرن مقبول هر دو فرقۀ سنی و شیعه قرار گیرد. آثار او که در عرصه‌های متنوع تاریخ، ادبیات، تفسیر، اخلاق، تصوف، عرفان و حتی علوم غریبه به رشتۀ تحریر درآمده‌اند، هریک یادآور میراثی غنی از فرهنگ بارور ایرانی ـ اسلامی است: روضة الشهداء، مواهب علیه، انوار سهیلی، اسرار قاسمی، فتوت‌نامۀ سلطانی و … .
به تازگی کتابی با عنوان «زمانه، زندگی و کارنامۀ ملاحسین واعظ کاشفی» تألیف مصطفی گوهری فخرآباد به چاپ رسیده است که محوریت آن، تأثیر شرایط زمانه (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) سدۀ نهم هجری در ملاحسین واعظ کاشفی و واکنش او به تحولات جاری در قالب تولید آثار علمی است که می‌توانست هم‌گرایی عقیدتی را در ایران فراهم آورد.
کاشفی به عنوان یک عالم با درجاتی از آگاهی به رسالت خود و نیز مشکلات و نیازهای جامعه، همانند هر شخصیت دیگر از زمانۀ خویش تأثیر می‌پذیرفت و تحت تأثیر آن، برای بهبود اوضاع یا هر هدف دیگر رفتارهایی را بروز می‌داد. او صاحب قلم و به عنوان یک واعظ، صاحب منبر بود؛ به عنوان یک فرهیخته و نخبۀ علمی می‌توانست برای تغییر آنچه در عصر خویش نامطلوب تلقی می‌کرد، از قلم و بیان بهره گیرد.
محدودۀ زمانی مورد بررسی در کتاب «زمانه، زندگی و کارنامۀ ملاحسین واعظ کاشفی»، سدۀ نهم هجری است؛ گرچه آنچه در روزگار کاشفی روی داد، زاییدۀ تحولاتی بود که از مدت‌ها قبل گریبانگیر ایران شده بود. حوزۀ جغرافیایی تحقیق، ایران تاریخی به‌ویژه مناطق خاوری آن را دربر می‌گیرد که پس از مرگ شاهرخ، محدودۀ اصلی قلمرو تیموریان بود و کاشفی خود از آنجا بود.
تشریح تأثیر شرایط محیطی بر آثار کاشفی مستلزم جواب دادن به این سؤالات است: اوضاع سیاسی سدۀ نهم هجری و ارتباط کاشفی با دربار هرات چه تأثیراتی در زندگی و آثار او داشت؟ تأثیر اوضاع اقتصادی بر آثار کاشفی چگونه بود؟ شرایط فرهنگی و مذهبی جامعه (تشیع، تسنن، تصوف، فتوت، اسلام عامیانه و ….) چه تأثیری در زندگی و آثار کاشفی بر جای گذارد؟ فارسی‌نویسی کاشفی معلول چه عواملی بوده است؟
در فصل اول کتاب به زمانۀ ملاحسین واعظ کاشفی پرداخته شده است. در این فصل دربارۀ اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در اواخر سدۀ نهم هجری و اوایل سدۀ دهم هجری مطالبی به نگارش درآمده است.
فصل دوم کتاب به بررسی زندگی‌نامۀ ملاحسین واعظ کاشفی اختصاص دارد. در این فصل دربارۀ این موضوعات بررسی شده است: دورۀ کودکی تا تحصیل و استادان، کاشفی و سلاطین تیموری، روابط کاشفی با جامی، کاشفی و وعظ، دانش کاشفی، کاشفی و ادب، ظرافت کاشفی، کاشفی و تصوف، مذهب کاشفی، وفات و مدفن کاشفی، شاگردان کاشفی و …. مطالبی بیان شده است.
فصل سوم کتاب اختصاص به بررسی آثار کاشفی دارد. آثار کاشفی ذیل سه عنوان آثار موجود، مفقود و منسوب بررسی گردیده‌اند. در بخش اصلی کتاب که در ادامۀ این فصل آمده آثار کاشفی ذیل عناوین تفسیر و علوم قرآن، حدیث، اخلاق، کلام، ادبیات، تاریخ، علوم غریبه و آثار پراکندۀ او تحلیل شده‌اند. در پایان کتاب نیز نتیجه‌گیری، کتاب‌نامه و نمایه‌ها آورده شده است.
کتاب «زمانه، زندگی و کارنامۀ ملاحسین واعظ کاشفی» تألیف مصطفی گوهری فخرآباد، از سوی انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی چاپ و منتشر شده است.