میراث مکتوب – بخش مهمی از منابع تاریخی دورۀ قاجار، اختصاص به خاطره نویسی رجال این دوره دارد؛ اما در میان شاهان این سلسلۀ حکومتی ناصرالدین شاه قاجار پیشرو در نوشتن خاطرات است و با استناد به شواهد تاریخی، او از اوایل دوران سلطنتش شروع به نگارش و ثبت روزانۀ خاطرات خود نموده است؛ قدیمی ترین نوشتۀ او مربوط به ربیع الثانی سال 1266 ق و آخرین برگ از خاطرات روزانۀ او مربوط به 48 ساعت پیش از ترور یعنی روز چهارشنبه 15 ذیقعدۀ سال 1313 ق است. تاکنون بخش های مختلفی از خاطرات او به چاپ رسیده است و در سال 1394 خاطرت مربوط به سال 1308 تا 1309 ق توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی و در سال 1395 خاطرات سالهای 1309 تا 1310 ق او توسط توسط نشر آفاق گستر به چاپ رسیده است.
روزنامۀ خاطرات ناصرالدین شاه طی سالهای 1309 – 1310 ق به قلم ناصرالدین شاه و هم برخی از نزدیکانش همچون حاجی ابوالحسن خان فخرالملک میرزا مهدی خان غفاری آجودان مخصوص و میرزا احمدخان مشیرحضور کتابت شده است. البته ظاهراً پس از اتمام کتابت روزنامه، ناصرالدین شاه متن را مطالعه و برخی مطالب را اصلاح کرده است که حواشی نسخه در اکثر موارد به خط شاه است.
این خاطرات، افزون بر اطلاعات کارهای روزانۀ شاه و دربار از برخی اصطلاحات رایج زبانی، ابزار و وسائل، بناها، نام شهرها و روستاها آگاهی های خوبی به خواننده می دهد. با مطالعۀ این خاطرات می توان برخی محلات و خانه های تهران و روستاهای اطراف آن را بازیابی کرد. همچنین از مالکیت روستاها، ایلات اطراف روستاها ، محصولات باغ ها، حیوانات و دشت ها، مجازات دزدان، شکار و نحوۀ پیدا کردن رد شکار، جشن ها در کاخ گلستان، آتش بازی، دندانساز شاه و پر کردن دندان شاه، خبر مرگ پولارک در اتریش، زالو انداختن، مسیر شاه عبدالعظیم به قم و راه قم به سمت ملایر و نهاوند و بافت روستاها و اوضاع مردم، دهات مسیر، غذاها و نوشیدنی ها اطلاعات مفیدی بدست آورد.
روزنوشت های این کتاب از ربیع الثانی 1309 ق تا شوال 1309 ق بیشتر در تهران و روستاهای اطراف آن می گذرد و از 14 شوال 1309 ق دربارۀ سفرنامۀ ناصرالدین شاه به عراق عجم است.
مصححان این خاطرات افزون بر شناسایی افراد و اماکن ذکرشده در خاطرات و توضیح و معرفی آنان، نمایه های متعددی را نیز برای آسان یابی مباحث کتاب تهیه کرده اند و نیز متناسب با مطالب کتاب عکس های نادیده ای را که تاکنون به چاپ نرسیده در منظر نگاه خوانندگان کتاب قرار داده اند.
روزنامۀ خاطرات ناصرالدین شاه قاجار (1309 – 1310) در سال 1395 ق به تصحیح آقای مجید عبدامین و نسرین خلیلی توسط نشر آفاق گستر در سال 1395 برای نخستین بار به چاپ رسیده است.
معرفی کتاب از سید سعید میرمحمدصادق