میراث مکتوب – ناصرالدین شاه قاجار (حک: 1268 – 1313 ق) را باید از حیث مدت و دوام سلطنت او واسطة العقد سلسلۀ قاجاریه به شمار آورد. دوران سلطنت او از جهات عدیده یکی از مهمترین ادوار تاریخی ایران به شمار می آید؛ زیرا در دورۀ پنجاه سالۀ حکومت او تغییراتی در اوضاع ایران و جهان به وجود آمد که زمینه ساز انقلاب مشروطیت در عهد جانشین وی مظفرالدین شاه (حک: 1313 – 1324ق) شد.
شیوۀ حکومت ناصرالدین شاه در نوع خود منحصر به فرد و قابل بررسی است. او در ایالات و ولایات کارگزارانی داشت که امور حکومتی و عمرانی را توسط آنان به انجام می رساند که غالباً از حکام، خوانین، مالکان و مال داران طراز اول هر منطقه بودند.
یکی از عوامل برجستگی گیلان در عصر ناصری قرار گرفتن این سرزمین بر سر راه اروپا و سکونت و آمد و شد تجار مختلف داخلی و خارجی در این استان بود. کتاب رجال گیلان در عصر ناصری علاوه بر نگاهی زندگی ناصرالدین شاه و رویدادهای مهم گیلان در پنجاه سال حکومت وی، به زندگی کسانی پرداخته است که در برهه ای از این حکومت پنجاه ساله در رخدادها و وقایع مهم نقشی بسزا داشته اند.
این کتاب پیش از هر چیز نگاهی دارد به زندگی این شاه قاجار و سپس شمه ای از رویدادهای گیلان در نیم قرن دوران سلطنت او را بازگو می کند.
در بخش دوم به شرح احوال 92 نفر از مشاهیر رجال گیلان در آن دورۀ تاریخی و به تبع آن به معرفی تعدادی از مهم ترین نزدیکان آنان پرداخته شده است.
در مقدمۀ کتاب به طبقات اجتماعی گیلان همچون کشاورزان، صنعتکاران، تجار، کسبه به اجمال اشاره شده است. بخش دیگری از مقدمه نیز به علما و روحانیون گیلان در زمان ناصرالدین شاه پرداخته است.
سلطان صاحب قران، حکومت صد روزه، عصر تقی خانی، مخالفت با حکمران، دوره مدارا، هیجانات عمومی در موضوع هرات، تدبیر در برابر گرانی، آشوب رشت، تشکیل مصلحت خانه، دورۀ آبادانی، سفر شاه به گیلان، شورش در طالش، دست به دست شدن حکومت گیلان، حکمرانی دامادشاه، مجلس تنظیمات، حکم حاجی خمامی، بازهم آشوب طوالش، حکمران غایب، سفر ناتمام شاه به گیلان، حکومت حسام السلطنه، بازهم حاجی خمامی، شیوه وبا در گیلان، حکومت برادر شاه، آخرین حکمران گیلان در عصر ناصری موضوعاتی است که در بخش یک کتاب با عنوان «گیلان در عصر ناصری» به آن پرداخته شده است.
یوسفدهی: هومن، رجال گیلان در عصر ناصری، رشت، فرهنگ ایلیا، 313 صفحه، 1393.