میراث مکتوب – خواجه حسین مروی یکی دیگر از سفیران بازماندۀ ادب و هنر ایرانی است که نامش فقط در حد چند تذکره مسکوت باقی مانده بود و اکنون با انتشار این دفتر، او نیز به جمع سفیران شعر و ادب فارسی نسل حاضر خواهد پیوست
.
نامش حسین، فرزند جلال‌الدین منصور معروف به خواجه حسین و متخلص به مروی. اصلش از سمنان است؛ ولی در مرو چشم به دنیا گشود. وی از اخلاف شیخ رکن‌الدین علاءالدولۀ سمنانی، شاعر، نویسنده و از بزرگان تصوف ایران در سده‌های هفتم و هشتم هجری است. در زمان حکومت عبیدالله خان ازبک به بخارا رفت و در آنجا به تحصیل علوم مختلف پرداخت. او در فن خوشنویسی از شاگردان ملا میرعلی هروی (درگذشتۀ 951 ق) ملقب به «کاتب کاشانی» خوشنویس معروف دربار عبیدالله بود.
در جوانی مدتی در کابل به سر برد و سپس برای تحصیل علوم عقلی و فقهی راهی عربستان شد. علوم معقول را نزد ملا عصام‌الدین ابراهیم از دانشمندان و مصنفان سدۀ دهم هجری و علوم فقه را نزد ابن حجر المیتی ـ مفتی عربستان ـ فراگرفت. سپس به سرزمین هند سفر کرد و در آگره به دربار همایون شاه راه یافت. همایون نیز خواجه حسین را اکرام نمود و او را از ندیمان خاص خود قرار داد. پس از درگذشت همایون و با روی کارآمدن فرزندش، جلال‌الدین اکبر، خواجه حسین در شمار شاعران محتشم دربار اکبر قرار گرفت. اکبرشاه از او خواست تا داستان هندی «سنگهاسن بتیسی» را به نظم فارسی برگرداند. خواجه حسین هم در نظم آن مصمم شد؛ اما در سال 979 ق. به قصد سفر به کابل ترجمۀ آن ناتمام ماند و در همان سال نیز خواجه حسین در کابل درگذشت.
خواجه حسین در سرودن قصیده و ماده‌تاریخ طبعی بس توانا داشت؛ گرچه غزلیات او شیواست و از طراوت خاصی برخوردار است، همۀ شارحان و تذکره‌نویسان بر مهارت او در قصاید مدح و ماده‌تاریخ اتفاق نظر دارند و با توجه به اشعار بازیافتۀ خواجه حسین در بخش قصیده، تبحر او در سرودن این قالب شعری قابل استدارک است.
با توجه به تحقیقات انجام شده به نظر می‌رسد خواجه حسین بیش از 205 غزل دارد، به انضمام چند غزل پنج‌بیتی. اختلاف غزلیات بازمانده از این دیوان بیش از 115 غزل است.
مولوی محمدمظفر حسین صبا دربارۀ او نوشته است: «خواجه حسین مروی از اخلاف شیخ رکن‌الدین علاءالدولۀ سمنانی بود. در سخن‌پردازی و نثرطرازی و فنون معانی و بیان و بدیع دستگاهی کامل داشت، بل در جمیع علوم از علمای زمان ممتاز بود، معقولات از خدمت ملاعصام گذرانید. به مکه معظمه رسیده تفسیر و حدیث از مفتی الحرمین شیخ ابن حجر مکی خوانده. اصلش از سمنان است و مولد خودش مرو شاه‌جهان، از این‌رو گاهی مروی تخلص می‌آرد و در عهد اکبر پادشاه به عزت و ثروت در هند به سر کرد و ملافیضی فیاضی از صحبت او فیض‌ها ربوده. او را قصیده‌ای است فصیح و بلیغ که در او مصراع هر بیتش تاریخ جلوس جلال‌الدین محمد اکبر پادشاه بر سریر سلطنت و در مصاریع ثانیه تاریخ ولادت شاهزاده نورالدین محمد جهانگیرشاه مندرج و مندمج است و به صلۀ آن قصیده دولک روپیه یافته و از پادشاه اجازت گرفته، عازم وطن گشت و به کابل رسیده و در سنۀ 979 درگذشت».
یگانه نسخه‌ای که اساس تصحیح و فراهم‌آوری این دیوان شده، نسخۀ خطی شمارۀ 13099 محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای ملی است. این نسخه افتادگی ابیات بسیار دارد و بیشتر شامل غزلیات خواجه حسین است.
فهرست مطالب کتاب:
پیش‌گفتار
مقدمه
سلاطین عصر خواجه حسین مروی
جلال‌الدین اکبر، ممدوح خواجه حسین
بررسی منابع مورد استفاده در تصحیح
شرح احوال خواجه حسین مروی
نام و نسب و زادگاه
دیوان اشعار و قالب شعر خواجه حسین
نسخۀ اصلی دیوان خواجه حسین مروی
اقوال تذکره‌نویسان و پژوهشگران دربارۀ خواجه حسین مروی
غزلیات
ترجیع‌بند
ترکیب‌بند
رباعیات
قصاید
اشعار پراکنده و قطعات
عکس
کتاب‌نامه
دیوان خواجه حسین مروی از سرایندگان سدۀ دهم هجری قمری ، تصحیح: ذبیح الله حبیبی نژاد، تهران، سوره مهر، 240 صفحه، قطع: رقعی، بها: 100000 ریال، 1396.
منبع: کابخانۀ تخصصی ادبیات