دیوان حافظ، دستنویسی از پنجکنت

میراث مکتوب- پنجکنت نام شهری است در ولایت (استان) سغد که امروزه در تاجیکستان قرار دارد. این شهر در حدود 50 کیلومتری شهر سمرقند بناشده است و آب دریای (رودخانه) زرافشان از این شهر گذشته به ازبکستان می‌رود. چندین سال پیش، در شهر دوشنبه، در دفتر یکی از دوستان دانشگاهی، پیرمردی به سراغم آمد و گفت که به همراه خودش چندین کتاب به خط نیاکان (فارسی) دارد و چون فرزندانش و نبیره‌هایش (نوادگان) نمی‌توانند خط با بابائیشان (اجدادی) را بخوانند، و بدین سبب این کتابها را نزد من آورده است. گفت که او پنجکنتی است ولی اکنون در شهر دوشنبه زندگی می‌کند و کتاب همراه دیگر کتابها در میان خاک پنهان بوده‌اند. کتابها را دیدم که بیشتر آنها چاپ سنگی هند و تاشکند بودند. در میان آنها کتابهای پزشگی و دیگر وجود داشت. یکی از کتابها که خطی و بسیار فرسوده و تکه تکه بود را من گرفتم و گفتم که من آنرا می‌خرم تا دوباره آنرا سرشت (چسب) دهم تا از هم نپاشد و بدین گونه به شاعر بزرگ، حضرت حافظ (تاجیکی‌ها بزرگان ادب را با پیشوند حضرت یاد می‌کنند مانند حضرت خیام، حضرت حافظ و غیره) احترامی گذاشته باشیم. کتاب نسخه‌ای از دیوان حافظ بود و تا آن اندازه پریشان بود که در آن زمان جرأت نکردم به خوبی آنرا نگاه کنم. در پارچه‌ای پیچیده و در هتل در جامه‌دانم گذاشتم. در چند ماه پس از آن در پاریس روزی به یاد کتاب افتادم که باید آنرا سرشت دهم. کتاب را برداشتم و بررسی نمودم. با تعجب دریافتم که این نسخه با دیوانهای حافظ های رایج که من دیده‌ام تفاوت بسیار دارد، هم در غزلها و هم در افزوده‌ها. پس از اینکه بیشتر کتابهای چاپ شده دیوان حافظ را گردآوری کردم، به این نتیجه رسیدم که این کتاب شباهتی بسیار به دیوان حافظ فریدون میرزای تیموری دارد که به اهتمام احمد جاهد در دانشگاه تهران به چاپ رسیده است. از ساختار ترکیب بندها، ترجیع بندها و مثنوی ها که بگونه کامل در بخش ملحقات آمده است، به اهمیت این نسخه پی بردم. متوجه شدم که در دیوانهای منتشر شده، در برخی از بیت ها، واژه “زند” به “رند” تبدیل شده است و در برخی، واژه چنگ که به چم غبار است به جنگ به چم دعوا و زدوخورد آمده است. در این نسخه مغنی‌نامه با ساقی‌نامه با هم نیستند. هر کدام جداگانه آمده است و … . علاقه‌ام به این کتاب بیشتر شد و آن را بررسی نمودم و کوشش کردم که نسخه های دیگر خطی و یا چاپ های سنگی هند و تاشکند را نیز پیدا کنم. بلاخره چندین نسخه و از جمله یکی از آنها را در ارگ بخار پیدا نمودم. زمانی که در بخارا بودم بدنبال یک یادگاری از بخارا میگشتم. در ارگ بخارا، کتابفروشی را دیدم، گفتم که کتاب با خط نیکان می جویم، برایم کتاب های گوناگونی را آورد و از من خواست که درباره هر کتاب آنچه برداشت کرده ام به او بگویم. همین کار را کردم، از جمله کتاب قانون ابوعلی سینا را به زبان عربی دیدم و … . دو کتاب را که با جمله ایا ایها الساقی آغاز می شد را برداشتم و بهای آنرا پرداختم. مدتی بعد متوجه شدم که از این دو کتاب تنها یکی دیوان حافظ است و دیگری به سبک حافظ سروده شده بود. کتاب اخیر از فردی به نام “شهدی استروشنی” بود. استروشن شهری است نزدیک به خجند در تاجیکستان و تاشکند در ازبکستان. شهری که افشین و شبلی نامدار زاده آن دیار بودند. نام استروشن به تازگی از اوروتپه به استروشن تبدیل یافته است. استروشن را اسروشته یا استروشنه نیز در ادبیات فارسی آورده‌اند. نسخه دیوان حافظ بخارا نیز ویژگی های خود را دارد. مثلاً در ردیف الف در آغاز کتاب، دو غزل در وصف خلفای راشدین آمده است.

دستنویس پنجکنت نسخه ای است خطی و کهنه با خط نستعلیق خوانا، بی نام و نشان در قطع (8.5) 15 در (18.5) 25 سانتیمتر، با جلد چرمی و کاغذ فرسوده. تاریخ کتابت و نام کاتب مشخص نیست. بدون مقدمه (شاید افتاده باشد) شامل 472 غزل، ساقی نامه (70 بیت)، مغنی نامه (22 بيت)، مثنویات، ترجیع بند، ترکیب بند، مخمس و چند بیتی ها می باشد. متن کتاب از آغاز تا پایان، دیوان حافظ را تشکیل می دهد. صفحه ها با خط کشی های سرخ رنگ برای تهذیب آماده شده است. حدود 25 تا 29 غزل در بخش (م) افتاده است و در پایان کتاب، که چهار پاره ها آمده اند ناتمام مانده و برگه هایی گم شده است. ردیف غزل ها، ترتيب بيت ها و مثنویات با مقایسه با آثار منتشر شده از دیوان حافظ متفاوت است. در این نسخه، برای نوشتن حرف چ و پ گاهی دو نقطه و گاهی سه نقطه استفاده شده است. در زیر حرف س گاهی دو نقطه و گاهی سه نقطه آمده است. حرف گ همیشه مانند ک نوشته شده است. ایرادهای آقای محمد قزوینی به نسخه آقای خلخالی (متن اصلی دیوان حافظ چاپ محمد قزوینی ـ دکتر قاسم غنی) که در مقدمه کتاب با اهتمام ایشان منتشر شده است به این نسخه وارد نیست. برخی از غزل هایی را که آقای پرویز ناتل خانلری (دیوان حافظ، جلد دوم انتشارات خوارزمی تهران 1375) و آقای ابتهاج (حافظ به سعی سایه، تهران نشر کارنامه 1377) که انتساب آنها را به حافظ مشکوک دانسته اند، در این نسخه با ابیات بیشتری موجودند. در میان نسخه های منتشر شده، نسخه فریدون میرزا (ديوان حافظ، لسان الغيب، نسخه فريدون میرزای تیموری، به اهتمام احمد مجاهد، انتشارات دانشگاه تهران 1379) از همه بیشتر به این نسخه شباهت دارد، بویژه در بخش افزوده های کارهای حافظ به دیوان غزلیات او. ساقی نامه و مغنی نامه در این نسخه هر کدام آنها جداگانه هستند. ده قصیده که در ستایش قدرتمندان دوره خودش سروده است و در بیشتر نسخه های معتبر آمده است در این نسخه وجود ندارد. مثنوی “الا ای آهوی وحشی …” بجای 29 بیت در چاپ محمد قزوینی ـ دکتر قاسم غنی در این نسخه دارای 44 بیت می باشد. ویژگی های دیگری نیز در این نسخه وجود دارد که اکنون مد نظر نیست و امید است در آینده این دیوان بگونه ای که هست منتشر گردد و پژوهشگران خود آن را بررسی کنند. کمبودهای این نسخه با استفاده از نسخه دستنویس بخارا (نسخه کامل) و پنج دستنویس دیگر از آسیای میانه که آنها نیز بی نام و نشان هستند و در برخی از آنها آغاز و یا پایان نسخه وجود ندارد، بررسی و افزوده شده است.

در آسیای میانه و کشورهای شواریی روسیه بررسی غزل های حافظ نظر بسیاری از پژوهشگران را از جمله

1. H. Baldeirev, A. G. Mirzoev, A. E. Bertels, I. C. Bragnisky, V. Kotiteshveli, G. Galimova, Kh Mirzozoda, N. Ma’soumi va…..

بخود جلب کرده و به زبان روسی نتیجه کارهای خود را منتشر کرده اند. در تاجیکستان سویتیکی ایرانشناس بالديرو. 1949،  منتخبی از دیوان حافظ را به الفبای لاتینی و سپس در سال 1951 به الفبای سیریلیک در تاجیکستان منتشر نموده است. پس از آن استاد میرزازاده منتخبات دیوان حافظ را به همین نام در سال ۱۹۵۷ منتشر نمود، و در همین راستا در سال 1967 منتخبات غزلیات حافظ توسط جناب شنبه‌زاده منتشر گردید.

بمناسبت جشن ۶۵۰ سالگی حافظ نیز منتخباتی (43 غزل از دستنویس شماره 555 در کتابخانه دستنویس ها در اکادمی ملی علم ها در تاجیکستان) به کوشش گلثوم گلیموا و با همکاری عبدالغني ميرزايوف انجام و توسط انتشارات عرفان منتشر شد (1971). بانو کلثوم گلیموا در سال 1959 بررسی مفصلی از نسخه های موجود در انستیتوی شرق شناسی اکادمی تاجیکستان را انجام داده است. وی این 43 غزل را از جمله قدیمی ترین نسخه نزدیک به زندگی حافظ شیراز می داند و در سرسخن كتاب 43 غزل به بررسی نسخه های دستنویس گوناگون این اکادمی می پردازد. از سوی دیگر، یک سلسله از غزلیات حافظ به نام “اشعار گزیده از حافظ” با دبیره های فارسی و سیریلیک با همکاری معصومی و شنبه‌زاده نیز بدین مناسبت منتشر می گردد. و همچنین در همین هنگام مجموعه مقالات درباره زندگی و احوال و آثار حافظ با همکاری انستیتو زبان و ادبیات و بخش شرقشناسی اکادمی با همکاری دانشگاه لننین (دانشگاه ملی) چاپ و به شرکت کنندگان همایش اهدا گردید.

با همه اینها، آثار نشر شده نامبرده با کمبودی هایی که داشت نمی توانست احتیاج ادیبان و دوستداران حافظ شیراز را بر آورد و از این رو نشر عرفان و اتحادیه نویسندگان بر آن شدند که دیوان کامل حافظ را منتشر نمایند، و قرار بر آن شده بود که متن محمد قزوینی و قاسم غنی (1941) اساس کار قرار گیرد. با سروری جناب شنبه‌زاده و با بررسی های نسخه های خطی که در دسترس بودند، در سال 1981 کتاب آماده چاپ و در سال 1983 کتاب در انتشارات عرفان دوشنبه منتشر شده است. این کتاب دوباره در سال ۲۰۰۱ توسط محمد صدیق بررسی و در دسترس قرار گرفته است. نسخه استروشن نیز به ای مجموعه شباهت نزدیک دارد. نمونه دیگر از دیوان حافظ در ترکیب سلسله اختران ادب با پیشگفتار عبدالنبی ستارزاده منتشر شده است. از جمله حافظ شناسان امروزه در تاجیکستان که آثارشان منتشر شده اند می توان به جنابان ستارزاده، اسرافیل‌نیا و بانو مشک‌النسا رحیم‌زاده اشاره کرد.

بنا به گزارش “دو لوگیه دو بورکوی” از بخش باستانشناسی فرانسه در قاهره که فهرست نسخه های دستنویس در کشور افغانستان را در کتابخانه های رسمی دربار ظاهرشاه، موزه کابل، وزارت اطلاعات، وزارت معارف، كتابخانه موزه هرات و دانشکده ادبیات کابل را در سال 1964 منتشر کرده است می توان 24 نمونه را یافت که در این میان سیزده دیوان و یازده بررسی و یا غزل هایی از حافظ در لابلای دیگر دستنویس ها آمده است. از آنجا که بیشتر دیوان ها در ویترین قرار داشته است احتمالا نسخه های نفیسی را که تهذیب شده بودند را شامل می شده است که شاید بیشتر آنها به تاراج رفته باشد.

آنچه مربوط به این کتاب که در دسترس است، یادآوری می شود که انتشار این چکامه ها تنها برای مطرح کردن آنها می باشد تا حافظ شناسان و علاقه‌مندان کارهای حافظ با نمونه ای از دیوان حافظ رایج در دیار رودکی آشنا شده و از آن بهره ببرند و بود و نبود آن از حافظ را با توجه به سبک نگارش و مقایسه با سایر نسخه ها قضاوت کنند. شیوایی، روانی و رسایی چکامه ها گواه بر بی‌نیازی به شرح اضافی است و آنچه در این مجموعه آمده است رونویسی از متن به آن گونه که خوانده شده است می باشد. متن نوشته ها با نسخه های محمد قزوینی ـ دکتر قاسم غنی، دکتر خانلری، و حافظ فریدون میرزا به اهتمام دکتر مجاهد از انتشارات دانشگاه تهران مقایسه شده است.

نمونه ای که اکنون در دست دارید با همکاری انستیتو زبان و ادبیات اکادمی ملی علوم تاجیکستان با سروری بانو دکتر فرنگیس شریف‌زاده و به وسیله جناب دکتر عمرالدین یوسفی از همین انستیتو به دبیره تاجیکی برگردان و توسط استاد مبشر اکبرزاد بازخوانی شده است و بنا به سليقه جناب دکتر یوسفی تدوین و به مناسبت هفتصد سالگی حافظ توسط Cyrus University Press منتشر می گردد. متن کامل بررسی دکتر عمرالدین یوسفی استاد دانشگاه، نیز در ضمیمه کتاب آمده است.

با مهر و احترام

22 ماه اوت 2024، نخستین روز شهریور 1403

مسعود میرشاهی، پاریس