میراث مکتوب – بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار دفتر پنجم از سری کتاب های دفتر تاریخ، مجموعۀ اسناد و منابع تاریخی، را منتشر کرد. چهار دفتر پیشین این سری کتاب ها به همت استاد ایرج افشار فراهم می شد و اینک در فقدان آن اندیشمند گران مایه، دفتر پنجم و آخرین دفتر به همت استاد زنده یاد ایرج افشار و با همکاری کاوه بیات فراهم شده است. علیرضا خان گرّوسی، میرزا ملکم خان، حسین کاظم زاده (ایرانشهر)، عبدالرحیم مشیر الاطباء، عبدالحسین خان سردار محیی، محترم ایرانی، د. درویش و ن. فقیر، صادق رضازادۀ شفق تبریزی و… شماری از مؤلفانی هستند که نوشتاری از ایشان در کتاب آمده است.
دفتر پنجم تاریخ شامل سه بخش مقدمه، فهرست توصیفی و ۱۷ رساله از شخصیت های مهم تاریخی است. پس از مقدمۀ کوتاهی که مصطفی محقق داماد بر آن نوشته، فهرست توصیفی از رسالات موجود در کتاب آمده است. در این فهرست، که معرفی مختصر و مفیدی از کل دفتر است، بخش های ۱۷ گانه کتاب به صورت اجمالی معرفی شده اند، که در ادامه می آید:
۱- علیرضا خان گرّوسی (به اهتمام) شرف ایران و افتخار ایرانیان، تهران ۱۳۲۱هـ .ق:
«رساله ای است مشتمل بر مدایح صادقه که در کلام مجید و از حضرت ختمی مآب صلی الله علیه و سلّم دربارۀ ایرانیان صادر شده است…»
۲ و۳- میرزا ملکم خان، مقدمه، ۱۳۲۳؛ ندای عدالت.
رسائلی که از نوشته های متأخر میرزا ملکم خان هستند پیشتر هم منتشر شده اند. یک بار در روزنامه حبل المتین در ۱۳۲۳و باری اخیراً. اگرچه هر دو را می توان مجموعه ای پیوسته فرض کرد، امّا چون در اصل به صورت دو جزوۀ علی حده منتشر شده اند در اینجا نیز به همان صورت تجدید چاپ شده است.
۴- ح. کاظم زاده، تازیانۀ غیرت، چارۀ درد ایران و وظیفۀ هر یک از ایرانیان، استانبول، ذیقعدۀ ۱۳۲۶ هـ . ق
یکی از نخستین نوشته های حسین کاظم زادۀ ایرانشهر در تحریک و تشویق ایرانیان به مبارزه با استبداد صغیر محمد علی شاهی.
۵٫ عبدالرحیم مشیر الاطباء، رسالۀ مدنیه، تبریز، ذیقعدۀ ۱۳۲۷
نوشته ای است در ردّ پاره ای از ایرادهای «… ملل خارجه به خصوص از علمای اروپا بر بعضیاز احکام شرعیۀ اسلام…» در سه موضوع تعدد زوجات و حجاب نسوان و طلاق
۶- عبدالحسین سردار محیی، [واقعۀ پارک اتابک]
عبدالحسین خان معز السلطان (سردار محیی) از مشروطه خواهان برجستۀ گیلان بود که نه فقط در فتح تهران بلکه در بسیاری از دیگر تحولات ایران تا سال های بعد از جنگ جهانی اول نقش داشت. به رغم همراهی او در امر خلع سلاح مجاهدین، نیروهای مخالف پای او را در این مناقشه به میان کشیدند. این رساله در مقام ردّ اتهامات و توضیح ماوقع نوشته شده است.
۷- رسالۀ انتباهیه، بمبئی، ربیع الاول ۱۳۲۹ هـ .ق
رساله ای به قلم یکی از وطن خواهان محترم ایرانی به خواهش میرزا محمد تقی صاحب تاجر شیرازی، که در کنار اشاره به پاره ای از اصول مملکت داری و لزوم رعایت قانون با توجه به تجارب کشورهایی چون ژاپن دارد.
۸- دیگی، انواع تشکیلات سیاسی، ترجمه از روسی د. درویش و ن. فقیر، تهران، مطبعۀ تمدن ۱۹۱۲ م/ ۱۳۳۰ هـ .ق
رساله ای است در اشاره به خصوصیات حکومت مطلقه و در برابر آن نظام های مشروطه (دو نمونۀ آلمان و انگلیس) و همچنین نوع حکمروایی جمهوری سویس که نظام مطلوب نویسنده است.
۹- بهاء الواعظین، آگاهی، جلد اول دادخواهی در حقوق مظلوم، طهران، ۱۳۳۱
نویسنده از وعاظ و سخنوران مشهور انقلاب مشروطه در مراحل نخست نهضت است و این رساله را تحت عناوین آگاهی و دادخواهی در افشای مخبر السلطنه هدایت نوشت.
۱۰- دوکتورم. م. رفعت، تصریحات رسمی در حق انگلیس، ۱۸۸۲- دو تاریخ- ۱۹۱۴، مصر و بلژیک، [استانبول؟]، ۲ مه ۱۹۱۵
این رساله را همانند دو رسالۀ بعدی می توان از جمله نوشته های تبلیغاتی حرکتی دانست که در سال های نخست جنگ اول جهانی با همکاری عناصر ایرانی بر ضد متفقین آغاز شد. مطالم بریتانیا در مصر موضوع اصلی این رساله است.
۱۱- ر. ش. تبریزی، جنگ جهانگیر، ما را چه باید کرد؟ استانبول، شعبان ۱۳۳۳ هـ. ق
رساله ای است به قلم صادق رضا زادۀ شفق در تشویق ایرانیان به غنیمت شمردن فرصت حاصل از پیشامد جنگ جهانی برای رهایی کشور از شرّ روس و انگلیس.
۱۲- م. غ، ایران و منابع زندگی آن، استانبول، رمضان ۱۳۳۳ هـ .ق
این رساله به قلم محمود غنی‌زادۀ سلماسی، نوشته ای است در تبلیغ و تحریک ایرانیان به رویارویی با روس و انگلیس. بخش اول و اصلی رساله به توصیفی از منابع مادی و معنوی زندگی ایران اختصاص دارد و در ادامه رهنمودهایی برای استفاده از این فرصت و احیاء مجدد ایران در مقام یک کشور مستقل.
۱۳- صلاح امروزه، لزوم تشکیل ملی، طهران، مطبعه کلیمیان، صفر ۱۳۳۶ هـ .ق
نوشته ای است به قلم سید محمد کمره ای، از سرداران جناح ضد تشکیلی در توضیح علل مخالفت های خود با تشکیلیون.
۱۴- میرزا آقا بلوری، تبعید من، بی جا، ۱۰ شعبان ۱۳۳۶
حاصل ملاحظات و تأملات میرزا آقا خان بلوری از مجاهدان مشهور نهضت مشروطیت آذربایجان است که در یک دوره از فعالیت هایش با شیخ محمد خیابانی در تبریز حرکتی انجام داد و با او اختلافاتی پیدا کرد.
۱۵- مقدمه، فقرای شرق! رشت، ۲۸ دلو ۱۲۹۹
جزوه ای است که در بهمن ۱۲۹۹ به نام «کمیتۀ آزاد کنندۀ ایران» نیروهای سرخی که گیلان را اشغال کرده بودند، در رشت منتشر شده است.
۱۶- ساسان خواجه نصیری، ایران پرستی یا پاسخ ساسان پارسی به خلیل تازی، تهران، مطبعه مجلس، مرداد ۱۳۰۴
نوعی نقد کتاب است به کتاب های «روزگار سیاه» و «انسان» عباس خلیلی، از یک نگاه تند ناسیونالیستی و ضد عربی که در آن روزگار نمونه های مشابهی هم داشت.
۱۷- میرزا محمد عارف دارابی، تاریخ انقلاب فارس یا فتوحات گارد پهلوی، شیراز، مطبع محمدی، خرداد ۱۳۰۹
شرح منظوم عملیات فوج گارد پهلوی در سرکوب شورش گروهی از عشایر طوایف حوزۀ شرقی فارس در خلال شورش سراسری عشایر جنوب ایران در فاصلۀ سال های ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۸
دفتر پنجم تاریخ شامل سه بخش مقدمه، فهرست توصیفی و ۱۷ رساله از شخصیت های مهم تاریخی است. پس از مقدمۀ کوتاهی که مصطفی محقق داماد بر آن نوشته، فهرست توصیفی از رسالات موجود در کتاب آمده است. در این فهرست، که معرفی مختصر و مفیدی از کل دفتر است، بخش های ۱۷ گانه کتاب به صورت اجمالی معرفی شده اند، که در ادامه می آید:
۱- علیرضا خان گرّوسی (به اهتمام) شرف ایران و افتخار ایرانیان، تهران ۱۳۲۱هـ .ق:
«رساله ای است مشتمل بر مدایح صادقه که در کلام مجید و از حضرت ختمی مآب صلی الله علیه و سلّم دربارۀ ایرانیان صادر شده است…»
۲ و۳- میرزا ملکم خان، مقدمه، ۱۳۲۳؛ ندای عدالت.
رسائلی که از نوشته های متأخر میرزا ملکم خان هستند پیشتر هم منتشر شده اند. یک بار در روزنامه حبل المتین در ۱۳۲۳و باری اخیراً. اگرچه هر دو را می توان مجموعه ای پیوسته فرض کرد، امّا چون در اصل به صورت دو جزوۀ علی حده منتشر شده اند در اینجا نیز به همان صورت تجدید چاپ شده است.
۴- ح. کاظم زاده، تازیانۀ غیرت، چارۀ درد ایران و وظیفۀ هر یک از ایرانیان، استانبول، ذیقعدۀ ۱۳۲۶ هـ . ق
یکی از نخستین نوشته های حسین کاظم زادۀ ایرانشهر در تحریک و تشویق ایرانیان به مبارزه با استبداد صغیر محمد علی شاهی.
۵٫ عبدالرحیم مشیر الاطباء، رسالۀ مدنیه، تبریز، ذیقعدۀ ۱۳۲۷
نوشته ای است در ردّ پاره ای از ایرادهای «… ملل خارجه به خصوص از علمای اروپا بر بعضیاز احکام شرعیۀ اسلام…» در سه موضوع تعدد زوجات و حجاب نسوان و طلاق
۶- عبدالحسین سردار محیی، [واقعۀ پارک اتابک]
عبدالحسین خان معز السلطان (سردار محیی) از مشروطه خواهان برجستۀ گیلان بود که نه فقط در فتح تهران بلکه در بسیاری از دیگر تحولات ایران تا سال های بعد از جنگ جهانی اول نقش داشت. به رغم همراهی او در امر خلع سلاح مجاهدین، نیروهای مخالف پای او را در این مناقشه به میان کشیدند. این رساله در مقام ردّ اتهامات و توضیح ماوقع نوشته شده است.
۷- رسالۀ انتباهیه، بمبئی، ربیع الاول ۱۳۲۹ هـ .ق
رساله ای به قلم یکی از وطن خواهان محترم ایرانی به خواهش میرزا محمد تقی صاحب تاجر شیرازی، که در کنار اشاره به پاره ای از اصول مملکت داری و لزوم رعایت قانون با توجه به تجارب کشورهایی چون ژاپن دارد.
۸- دیگی، انواع تشکیلات سیاسی، ترجمه از روسی د. درویش و ن. فقیر، تهران، مطبعۀ تمدن ۱۹۱۲ م/ ۱۳۳۰ هـ .ق
رساله ای است در اشاره به خصوصیات حکومت مطلقه و در برابر آن نظام های مشروطه (دو نمونۀ آلمان و انگلیس) و همچنین نوع حکمروایی جمهوری سویس که نظام مطلوب نویسنده است.
۹- بهاء الواعظین، آگاهی، جلد اول دادخواهی در حقوق مظلوم، طهران، ۱۳۳۱
نویسنده از وعاظ و سخنوران مشهور انقلاب مشروطه در مراحل نخست نهضت است و این رساله را تحت عناوین آگاهی و دادخواهی در افشای مخبر السلطنه هدایت نوشت.
۱۰- دوکتورم. م. رفعت، تصریحات رسمی در حق انگلیس، ۱۸۸۲- دو تاریخ- ۱۹۱۴، مصر و بلژیک، [استانبول؟]، ۲ مه ۱۹۱۵
این رساله را همانند دو رسالۀ بعدی می توان از جمله نوشته های تبلیغاتی حرکتی دانست که در سال های نخست جنگ اول جهانی با همکاری عناصر ایرانی بر ضد متفقین آغاز شد. مطالم بریتانیا در مصر موضوع اصلی این رساله است.
۱۱- ر. ش. تبریزی، جنگ جهانگیر، ما را چه باید کرد؟ استانبول، شعبان ۱۳۳۳ هـ. ق
رساله ای است به قلم صادق رضا زادۀ شفق در تشویق ایرانیان به غنیمت شمردن فرصت حاصل از پیشامد جنگ جهانی برای رهایی کشور از شرّ روس و انگلیس.
۱۲- م. غ، ایران و منابع زندگی آن، استانبول، رمضان ۱۳۳۳ هـ .ق
این رساله به قلم محمود غنی‌زادۀ سلماسی، نوشته ای است در تبلیغ و تحریک ایرانیان به رویارویی با روس و انگلیس. بخش اول و اصلی رساله به توصیفی از منابع مادی و معنوی زندگی ایران اختصاص دارد و در ادامه رهنمودهایی برای استفاده از این فرصت و احیاء مجدد ایران در مقام یک کشور مستقل.
۱۳- صلاح امروزه، لزوم تشکیل ملی، طهران، مطبعه کلیمیان، صفر ۱۳۳۶ هـ .ق
نوشته ای است به قلم سید محمد کمره ای، از سرداران جناح ضد تشکیلی در توضیح علل مخالفت های خود با تشکیلیون.
۱۴- میرزا آقا بلوری، تبعید من، بی جا، ۱۰ شعبان ۱۳۳۶
حاصل ملاحظات و تأملات میرزا آقا خان بلوری از مجاهدان مشهور نهضت مشروطیت آذربایجان است که در یک دوره از فعالیت هایش با شیخ محمد خیابانی در تبریز حرکتی انجام داد و با او اختلافاتی پیدا کرد.
۱۵- مقدمه، فقرای شرق! رشت، ۲۸ دلو ۱۲۹۹
جزوه ای است که در بهمن ۱۲۹۹ به نام «کمیتۀ آزاد کنندۀ ایران» نیروهای سرخی که گیلان را اشغال کرده بودند، در رشت منتشر شده است.
۱۶- ساسان خواجه نصیری، ایران پرستی یا پاسخ ساسان پارسی به خلیل تازی، تهران، مطبعه مجلس، مرداد ۱۳۰۴
نوعی نقد کتاب است به کتاب های «روزگار سیاه» و «انسان» عباس خلیلی، از یک نگاه تند ناسیونالیستی و ضد عربی که در آن روزگار نمونه های مشابهی هم داشت.
۱۷- میرزا محمد عارف دارابی، تاریخ انقلاب فارس یا فتوحات گارد پهلوی، شیراز، مطبع محمدی، خرداد ۱۳۰۹
شرح منظوم عملیات فوج گارد پهلوی در سرکوب شورش گروهی از عشایر طوایف حوزۀ شرقی فارس در خلال شورش سراسری عشایر جنوب ایران در فاصلۀ سال های ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۸
معرفی کتاب از سهیلا یوسفی
بنیاد موقوفات دکتر محمود افشاربهاءالواعظیندفتر تاریخدفتر تاریخ، مجموعۀ اسناد و منابع تاریخیرسالۀ انتباهیهرسالۀ مدنیهشرف ایران و افتخار ایرانیانعبدالحسین خان معزالسلطانعبدالحسین سردار محییعبدالرحیم مشیرالاطباءعلیرضا خان گرّوسیمجموعۀ اسناد و منابع تاریخیمحمود غنی‌زادۀ سلماسیمیرزا آقا بلوریمیرزا محمد عارف دارابیمیرزا ملکم خانندای عدالت