میراث مکتوب- کتاب غرائب عوائد ملل که به قلم نویسنده و مترجم نامدار ایرانی میرزا حبیب اصفهانی به پارسی ترجمه شده است در اصل به قلم نویسنده و محقق فرانسوی ژرژ برنارد دپینگ نوشته شده است و به همّت یکی از رجال فرهنگی مصر در قرن نوزدهم به نام رفاعه طهطاوی به تازی ترجمه شده و مترجم ایرانی هم کتاب را از ترجمۀ تازی به پارسی برگردانده است. کلمۀ «غرائب» در عنوان کتاب بیش از هر چیز ماهیت آن را بیان می‌کند. این کلمه در واقع کتاب را با یک گونه (ژانر) کهن در زبان پارسی و تازی پیوند می‌دهد، گونه‌ای که آثار معروفی چون عجائب‌الدنیا از ابن محدث تبریزی،۱ عجائب المخلوقات زکریا قزوینی،۲ عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات محمد بن محمود طوسی۳ و بیش از ده اثر دیگر۴ بدان تعلق دارند. این «گونه» به نظر می‌رسد که در پیش از اسلام، در ادبیات زبان پهلوی هم سابقه داشته است، و یک نمونۀ آن اثر کوتاهی است به نام «شگفتی و ارزشمندی سیستان».۵ حتی احتمال می‌رود که لفظ «غرائب» یا «عجائب» ترجمه لفظ پارسی abdih باشد.
کتابهایی که به عنوان «غرائب» یا «عجائب مخلوقات» نوشته می‌شده است معمولاً سه منظور و مقصود را برآورده می‌کرده است. یکی از آنها پاسخگویی به کنجکاوی‌های آدمی است. انسانها در همه زمانها و مکانها دربارۀ کشورها و مناطق دیگر و مردمانی که در آنجا زندگی می‌کردند کنجکاوی داشته‌اند، و بخشی از این کنجکاوی هم معلول داستانهای خیالی و افسانه‌هایی بوده است که کهن‌سالان و پیران قوم نقل می‌کردند یا گزارش‌های واقعی و خیالی‌ای بوده است که مسافران با آب و تاب برای دیگران شرح می‌دادند. کتابهایی که بعداً نویسندگان دربارۀ شگفتی‌های سرزمین‌های دیگر، و مردمانی که در آن مناطق زندگی می‌کردند و آداب و رسومی که داشتند نوشته‌اند در ادامۀ همان سنتی بوده است که قبلاً به‌طور شفاهی وجود داشته است. پس پاسخ به کنجکاوی‌ها از طریق کتابها اولین هدفی بوده است که نویسندگان دنبال می‌کردند. هدف دیگر، سرگرم کردن و گذراندن اوقات، به خصوص در شب‌های دراز زمستان بوده است. زمانی که وسایل ارتباط جمعی هنوز پدید نیامده بود و حتی عکاسی و فیلمبرداری هم اختراع نشده بود، گوش دادن به نقالان و شاهنامه‌‌خوانان و گزارشگران داستانهای حماسی و عشقی یکی از بهترین شیوه‌ها برای سپری کردن اوقات بود. در واقع همین کتاب «غرائب عوائد ملل» را هم نویسندۀ فرانسوی آن به صورت کتابی سرگرم‌کننده، مانند کتاب معروف هزار و یک شب، برای فرزندان خیالی خود درآورده بوده است.۶
اما سومین هدفی که در قدیم با نوشتن کتابهای «عجائب» و «غرائب» دنبال می‌کردند هدف دینی بود. در واقع خواندن یا شنیدن گزارشها دربارۀ عجایب مخلوقات در سرزمین‌های دیگر نوعی سیر در آفاق به شمار می‌آمده است، کاری که در قرآن هم به آن بارها توصیه شده است. «قل سیروا فی‌الارض فانظروا کیف بدأ الخلق ثمّ الله ینشی النشأه الآخره» (عنکبوت: ۲۰) یعنی «سیر و سیاحت کنید در نقاط مختلف زمین و ببینید که خداوند چگونه آفرینش موجودات را آغاز کرده و سپس نشئه دیگری را می‌آفریند.» یا می‌فرماید: «سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم» (فصلت: ۵۳)، یعنی «ما آیات و نشانه‌های خود را در نقاط مختلف جهان و همچنین در نفس خودشان به ایشان نشان می‌دهیم.» پس خواندن کتابهای «غرائب» و «عجائب» به نوعی سیر در آفاق و مشاهده کردن آیات الهی بوده است. و از آنجا که مشاهده این شگفتی‌ها باعث تفکر دربارۀ خالق آنها می‌شد، خواندن این کتابها نوعی عبادت به شمار می‌آمده است.
در کتابهایی که نویسندگان قدیم در باب «عجائب» و «غرائب موجودات» می‌نوشتند بیشتر به وصف موجودات غریب و شگفت‌انگیز می‌پرداختند، موجوداتی که در اسطوره‌ها یا میثولوژی ملل هم شرح داده شده است؛ مثلاً دختری که نیمی از بدنش انسان است و نیمی ماهی، مردی که تنش تن اسب است. در این نوع گزارشها مرز میان واقعیت و افسانه هم محو می‌شود و خواننده نمی‌داند که این موجودات واقعی هستند یا خیالی و افسانه‌ای. و از آنجا که قصد نویسنده نه بیان حقیقت بلکه ایجاد احساس شگفتی در خواننده بوده، اجازه می‌داده تا موجودات خیالی او هرچه عجیب‌تر و غریب‌تر باشند. به همین دلیل کتابهایی که به گونه (ژانر) غرائب تعلق دارند از لحاظ علمی اعتباری ندارند.
اما آنچه در میان نویسندگان عصر جدید، بخصوص از دورۀ روشنگری به بعد، اتفاق افتاده این بوده است که سعی کردند غرائب و شگفتی‌ها را در ضمن مسائل اجتماعی و روابط انسانها با یکدیگر در جوامع مختلف شرح دهند و از این طریق مقدمات علوم جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی را فراهم سازند.
کتاب غرائب عوائد ملل کتابی است که دربارۀ عادات و رسوم اجتماعی ملل مختلف، از جشن‌ها و سور و میهمانی گرفته تا بازی و تئاتر، از ورزش و شکار گرفته تا سوداگری و بازرگانی، از زناشویی و ازدواج گرفته تا دوران پیری و مرگ و تشییع جنازه؛ هم عاداتی که مردم به پخت و پز و غذا خوردن دارند و هم آدابی که در میهمانی کردن باید رعایت کنند. حتی قواعد و مراسمی که به عادات منسوخ مانند برده‌داری و مجازات‌های قرون وسطائی مربوط می‌شود در این کتاب گردآوری شده است.
بررسی این عادات و آداب و رسوم در میان مردم مختلف در فرهنگ‌ها و تمدن‌های دور و نزدیک و گزارش آنها اگرچه کم و بیش سه هدف و مقصود و منظوری را که در مورد این‌گونه کتابها شرح داده‌ایم بیان می‌کند، یک هدف دیگر را هم علاوه بر آن سه در نظر می‌گیرد و آن این است که ما را به سمت علم یا علومی که دربارۀ روابط اجتماعی انسان‌هاست هدایت می‌کند. کتابهای غرائب و عجائب در گذشته «علم» (science) نبود. در کتابهای قدیم، اگر مخلوقی عجیب و غریب بود، غرابت آن و عجیب بودن آن به این دلیل بود که خدا خواسته بود. عادات و آداب و رسوم اجتماعی نیز همین حکم را داشت. عادات و رسم‌های اجتماعی معلول سرنوشت انسانها و جامعه بود.
اما در تمدن جدید، به خصوص از دورۀ روشنگری (Enlightenment) به بعد دید علمی حکم دیگری می‌کرد. عادات و رسوم و آداب اجتماعی هر ملّتی معلول عوامل مختلف است، از عوامل طبیعی جغرافیائی و آب و هوا گرفته تا عوامل تاریخی و جنگ و آشتی هر ملّت با ملل دیگر یا تأثیر و تأثّر آنها از یکدیگر. به عبارت دیگر، اوضاع و احوال هر جامعه که در عادات و آداب و رسوم آن تجلی می‌کند نتیجه عوامل مختلفی است که بعضاً قابل تغییر و اصلاح است. بنابراین، مطالعه و بررسی عادت‌ها و رسم‌های جوامع به ما کمک می‌کند تا ما بتوانیم قواعد و قانون حاکم بر روابط اجتماعی را کشف یا تدوین کنیم و با شناخت این قوانین بتوانیم هم با پیچیدگی‌ها و مشکلات جامعه آشنا شویم و هم در راه تصحیح معایبی که به‌طور سنتی وجود داشته است قدم برداریم.
کتاب غرائب عوائد ملل، به قلم ژرژ برنارد دپینگ یکی از نخستین آثاری است که در علوم اجتماعی جدید در نیمۀ اول قرن نوزدهم، یعنی حدود نیم قرن بعد از نهضت فرهنگی و اجتماعی «روشنگری» تألیف شده است. البته، این کتاب را نمی‌توان یک اثر کاملاً علمی در زمینۀ علوم اجتماعی و شناخت جوامع به‌شمار آورد، چه این علوم امروزه به سلاح متدولوژی و روش‌های تحقیق و آمارگیری دقیق مسلح است. اما در عین حال این اثر از کتابهای «ژانر» خود فاصله گرفته و در آستانۀ روش‌ها و دیدگاه‌های علمی جدید قرار گرفته است. دقیقاً به همین دلیل است که مترجم عربی کتاب، طهطاوی، در مدّت کوتاهی که از مصر به پاریس رفته بود در صدد ترجمۀ آن به زبان تازی برآمد. او با کتابهای قدیم در زمینۀ آداب و رسوم و عادات ملل آشنا بود ولی می‌خواست دیدگاه جدید و اطلاعات تازه‌ای را که اروپائیان دربارۀ ملل جهان پیدا کرده بودند برای هموطنان مسلمان خود به ارمغان آورد.
نیت و قصد مترجم پارسی، میرزا حبیب اصفهانی، برای برگرداندن این اثر از عربی به پارسی نیز همین بوده. میرزا حبیب یکی از روشنفکران ایران در قرن نوزدهم بود که از طریق آثار ترکی و عربی و در محیط استانبول توانست با تمدن جدید غرب آشنا شود و درصدد برآمد مردم کشور خود را با دستاوردهای این تمدن آشنا سازد.
در واقع میرزا حبیب یکی از نخستین منورالفکرهای ایرانی است که سعی کردند دریچه‌هایی به روی فرهنگ و تمدن اروپایی برای ما ایرانیان باز نمایند. ترجمۀ کتاب «غرائب» یکی از گام‌هایی است که او در این جهت برداشته است. کتاب دیگر میرزا حبیب، یعنی حاجی بابای اصفهانی، نگاه به تمدن جدید غرب نیست بلکه نگاه به خویشتن است، منتهی از دید یک اروپائی. «غرائب» نگاه اروپائی به ملل جهان است، به آداب و رسوم، به شیوه‌های دیگر زندگی کردن، معاشرت کردن مردم و گذراندن عمر، و از بچگی به جوانی و از جوانی به میانسالی و کهن‌سالی رسیدن و سپس مردن.
این نگاه به زندگی و آیین‌های دیگر در واقع آغاز پذیرش دیگران است. می‌دانیم که یکی از خصوصیات بارز تمدن جدید غربی رواداری و پذیرش مردمان دیگر است. از هر قوم و طایفه، نژاد، رنگ پوست و با هر زبانی که تکلّم می‌کنند. همین پذیرش دیگران به لحاظ آداب و رسوم و عقاید مختلف و شیوه‌های زندگی کردن است که امروزه ارکان «پلورالیسم» فرهنگی و دینی را تشکیل داده است.
مدرنیته اگر نتوانسته بود «دیگران» را با همۀ اختلافاتی که در سلیقه و عادات و سبک زندگی و حتی آیین‌های مردگی با ایشان دارند، بشناسد (چه مستقیماً از راه سفر به نقاط مختلف و چه از طریق کتابهایی همچون «غرائب عوائد ملل») نمی‌توانست به «تولرانس» یا به سعۀصدری که لازمۀ تشکیل جامعۀ متنوع و پلورالیستی کنونی، چه از حیث آداب و رسوم و چه از حیث عقاید دینی است، برسد.
ترجمۀ کتابی همچون «غرائب عوائد ملل» ابتدا به عربی و سپس (بعد از نیم قرن) به پارسی، نه فقط مردم مسلمان کشورهای اسلامی را، در آسیای صغیر و شمال آفریقا و بین‌النهرین و ایران، با آداب و رسوم و عادت‌ها و شیوه‌های زندگی و حتی خرافات ملل دیگر آشنا می‌سازد بلکه نگاه «روادارانه» تمدن جدید اروپایی را به آنان می‌آموزد.
البته، کتابهای دیگری هم بود که بعد از انقلاب مشروطه و در زمان پهلوی اول و دوم، از زبان‌های اروپایی، بخصوص از فرانسه و انگلیسی، ترجمه شده و تأثیر آنها نیز به مراتب بیش از کتابی است که میرزا حبیب از عربی به فارسی ترجمه کرده است. ولی به هر حال، کاری که میرزا حبیب کرده است پیشتازی در زمینۀ خود به شمار می‌آید و به حکم «الفضل للمتقدم» سزاوار تقدیر است.
کتاب غرائب عوائد ملل که به صورت مصور به چاپ رسیده است اثری است که نه مؤلف کتاب و نه مترجمان عربی و فارسی می‌توانستند تصور آن را بکنند. عکس‌هایی که برای مراسم و مجالس مختلف از فضای مجازی انتخاب و به متن کتاب افزوده شده مزیتی است که هیچ‌کس نمی‌توانست فکر کند روزی بتوان به توصیف‌هایی که نویسنده کرده است ضمیمه کرد. کاری که این تصاویر می‌کند کلمات هرگز قادر نیست به این خوبی انجام دهد.
زحمات خانم مریم طایفه قشقایی در پیدا کردن این عکس‌ها مطمئناً مأجور است، چه این تصاویر نه تنها مطالب کتاب را به نوعی زنده کرده است، بلکه سلیقه‌ای که در انتخاب آنها به کار رفته است این اثر را به صورت یک «کار هنری» درآورده است.
پی‌نویس:
۱ـ این کتاب یک بار به کوشش محقق روسی پاولوونا اسمیرنوا (ف.۱۹۹۲) تصحیح شده و با مقدمه‌ای عالمانه به چاپ رسیده است. بار دوم به همّت علی نویدی ملاطی تصحیح شده و با مقدمه‌ای از خود او و ترجمۀ مقدمۀ روسی به قلم محسن شجاعی توسط انتشارات دکتر محمود افشار و با همکاری نشر سخن (تهران ۱۳۹۷) به چاپ رسیده است. در دو مقدمۀ این کتاب اطلاعات سودمندی دربارۀ ژانر (عجایب‌المخلوقات) یا «غرائب» درج شده است.
۲ـ زکریا بن محمد قزوینی، عجایب‌المخلوقات و غرائب‌الموجودات، به اهتمام یوسف بیگ‌باباپور، سفیر اردهال ۱۳۹۲
۳ـ محمدبن محمود طوسی، عجایب‌المخلوقات و غرائب‌الموجودات، به اهتمام منوچهر ستوده، چ۴، تهران ۱۳۹۱
۴ـ برای فهرستی از این آثار، نک: مقدمه علی نویدی ملاطی به تصحیح عجایب‌الدنیا (پیش‌گفته) ص بیست. و مقدمه اسمیرنوا، صفحه هشتادوپنج تا هشتادوهشت.
۵ـ نک. سعید عریان (گردآورنده). متون پهلوی، تهران ۱۳۷۱، ص۷۰ و ۲۲۹
۶ـ این کتاب به زبان انگلیسی است:
J.D.Depping. Evening Entertainments; or Delineations of the Manners and Customs of Various Nations. (Designed for the instruction and amusement of youth). London 1829
منبع: روزنامه اطلاعات