میراث مکتوب- غلامعلی حدادعادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی یکشنبه ۲۱ مرداد در هفدهمین نشست از سلسله نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن» در نشست بررسی کتاب دایرةالمعارف فارسی تالیف غلامحسین مصاحب که در سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد، گفت: از سازمان اسناد و کتابخانه ملی برای توجه به کتاب ارزشمند «دائرةالمعارف فارسی» تشکر می‌کنم. من علاقه دارم که در نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن» شرکت کنم اما کمتر توفیق پیدا می‌کنم. اگر بر دیگران مستحب باشد که در نشست امروز شرکت کنند، بر من واجب است که در این جلسه شرکت کنم.
وی افزود: من در این سی‌چهل سال اخیر، مسئولیت چندین دایرةالمعارف را باواسطه یا بی‌واسطه بر عهده داشتم و ادامه سنتی که دکتر مصاحب پایه‌گذاری کرده بود، ادامه دادم. دایرةالمعارف در ترجمه اینسایکلو پدیا مترادف با معنای امروزی دانشنامه به کار می‌رود. دایرةالمعارف یکی از پدیده‌های اروپایی است که به دوره بعد از رنسانس تعلق دارد و علت آن تحولی است که در رابطه علم و فلسفه به وجود آمد. با تخصصی‌شدن و گسترش علم نیاز به این پیدا شد که کتاب‌هایی نوشته شود تا امهاتِ دستاوردهای علمی در آن جمع باشد.
حدادعادل بیان کرد: دلیل نوشته‌شدن دایرةالمعارف، نیازی است که از زمان دکارت به بعد در اروپا پیدا شد. مهم‌ترین دایرةالمعارف، دایرةالمعارف فرانسه است که بزرگان آن دوره در تالیف آن سهیم بودند، دایرةالمعارف فرانسه به اندازه‌ای شاخص شد که آن عصر را عصر دایرةالمعارف نامیدند، مولفان به اصحاب دایرةالمعارف معروف شدند و یک معنای تمدنی پیدا کرد و ابتدا الگویی برای سایر کشورهای اروپایی شد و بعد به کشورهای دیگر منتقل شد.
وی گفت: البته ما در تمدن اسلامی به معنای عام‌تری دایرةالمعارف داشته‌ایم، اما نه به سبک غربی. در زمان قدیم وقتی کسی فیلسوف می‌شد، به سراغ همه دانش‌های زمان خود می‌رفت. فلسفه؛ الهیات، ریاضیات و طبیعیات را در برمی‌گرفت. ابن سینا هم در ریاضی، موسیقی، نجوم، در طبیعیات، داروشناسی، گیاهشناسی و طب و هم در الهیات و متافیزیک استاد بود. زمانی که ابن سینا شفا را نوشت، به معنای امروزی فقط شامل متافیزیک و الهیات نیست بلکه شامل سایر علوم نیز هست.
حدادعادل افزود: ابن سینا دانشنامه علایی را تألیف کرد و کلمه دانشنامه را برای آن کتاب فلسفی جامع به کار برده است. دانشنامه علایی سرآمد کتاب‌های دیگر است. چنین کتاب‌هایی شباهتی به دانشنامه امروز دارند اما الفبایی نیستند و همچون رساله‌ای هستند که در یکجا گردآوری شده است. از زمان قاجار فکر تالیف دانشنامه در بین ایرانیان پیدا شد. در دوره ناصرالدین شاه عده‌ای از فضلا جمع شدند و کار عظیمی را برعهده گرفتند. تصمیم گرفتند «نامه دانشوران» را به سبک دایرةالمعارف فرانسه تالیف کنند. سرپرستی این گروه را ابوالحسن ساوجی عهده‌دار بود. متاسفانه به اتمام نرسید و ناتمام ماند. ناگفته نماند که در دوره ناصرالدین شاه چند طرح بزرگ عملی مانند «ناسخ التواریخ» و «نامه دانشوران» پروژه‌های بزرگی بودند که انجام شدند.
وی بیان کرد: بعد از این زمان دایرةالمعارف دنبال نشد و تا جایی که به یاد دارم، چیزی در دوره مظفرالدین شاه یا پهلوی اول به این سبک و سیاق نداریم و در دوره پهلوی دوم مرحوم مصاحب عهده‌دار این دایرةالمعارف شد. مصاحب استاد ریاضی دانشگاه تربیت معلم و یگانه و سرآمد بود. او شاگردان درجه اولی تربیت کرد که بعدها در توسعه ریاضی در ایران سهم بسزایی داشتند. شهرت دیگر دکتر مصاحب در آن سال‌ها به منطق جدید بود. او جزو نخستین کسانی بود که به زبان فارسی درباره منطق جدید کتاب مفصلی با عنوان «مقدمه منطق صورت» نوشت که این کتاب هم در ایران کتاب موثری بود.
ما امروز بر شانه‌های این بلندقامتان ایستاده‌ایم
حدادعادل در ادامه گفت: دشواری کار دکتر مصاحب این است که با زبان جدید سروکار دارد، او اما مانند سایر تحصیلکرده‌های دانشمندِ بعد از مشروطه، سوادش فقط در ریاضی و منطق نبود و جامعیت داشت، او سرپرستی دایرةالمعارف را برعهده گرفت، او دایرةالمعارف مختصر کلمبیا را اساس قرار داد و به این جمع‌بندی رسید که تعدادی از مقالات آن را حذف کند و تعدادی مقاله مرتبط با فرهنگ ایران و اسلام را به این دانشنامه اضافه کند، این تدبیری بود که بار را از دوش مولفان برمی‌داشت. در آن زمان تعداد دانشمندان و صاحب قلمان از چند ده نفر تجاوز نمی‌کرد.
وی افزود: امروز زمانی که می‌خواهیم در مورد موضوعی مقاله بنویسیم، دستمان بازتر از ۶۰ سال پیش است. مقایسه کنید زمانی در ایران در کل سال ۵۰۰ جلد کتاب چاپ می‌شد و امروز ۱۲۰ هزار نسخه در سال چاپ می‌شود، ببینید چه تحولی اتفاق افتاده است. دو جلد از دایرةالمعارف مصاحب قبل از انقلاب منتشر شد و جلد سوم بعد از انقلاب با مختصری ویرایش به چاپ سپرده شد و کامل شد.
حدادعادل با بیان اینکه بر روی دو نکته تاکید می‌کنم، گفت دایرةالمعارف فارسی از دو جهت محتوا و روش بر غنای فرهنگی و علمی جامعه ما افزود. از نظر محتوا بسیاری از مقالات این دانشنامه هنوز هم سودمند و مفید است. زمانی به دنبال این بودم تا بدانم احمد آرام در این دانشنامه چند مقاله آورده است اما نتوانستم احصا کنم، با محمدرضا شفیعی کدکنی که با اینها کار کرده بود، در این مورد صحبت کردم، او گفت: بسیاری از مقالات تاریخ علم را احمد آرام ترجمه کرده است.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی افزود: دائره‌المعارف مصاحب اولین دانشنامه به سبک جدید بود که در ایران کامل شد. در همان زمان چند خیز برای دایرةالمعارف‌نویسی برداشته شد که به سرانجام نرسید. دانشنامه مصاحب هنوز هم تنها دایرةالمعارف جدی و روشمند زبان فارسی است که از الف تا یاء کامل شده است. این در حالی است که دایرةالمعارف بزرگ اسلامی هنوز هم کامل نشده و اگر کامل نشود، ناقص خواهد ماند. حسن کار مصاحب در این است که دایرةالمعارف‌های جوانمرگ و ناکام را پشت سر گذاشت و به سرانجام رسید. مطالب دایرةالمعارف مصاحب مفید و دقیق است. او آیت نظم و انضباط علمی بود، دقت او در ریاضیات در همه کارها با او بود.
غلامعلی حداد عادل بیان کرد: جنبه مهم دیگر این است که مصاحب در واقع ویراستاری کتاب و به ویژه دانشنامه را در ایران بنیاد نهاد. به همان اندازه که تالیف علمی در دایرةالمعارف مهم است، ویراستاری نیز در آن موضوعیت دارد. در طول کار باید یک انضباط علمی حاکم باشد. زبان دایرةالمعارف از جلد اول تا جلد آخر نباید متفاوت باشد. مصاحب همین روش را در دایرةالمعارف به کار برد. این دایرةالمعارف جای تدقیق و تحقیق بیش از این دارد و این نشست باب یادآوری است به نسل امروز.
وی با بیان اینکه جا دارد کتاب خاصی در مورد زندگینامه غلامحسین مصاحب کار شود، گفت: در این کتاب زندگینامه مصاحب، نشریات مربوط به او، خصوصیات و دانش ریاضی او بیان شود، هنوز کسانی که بی واسطه با او کار می‌کردند و یا جزو شاگردان مصاحب بودند، در قید حیات هستند، منابع دست اولی هنوز وجود دارد که اگر کسی همت کند، می‌تواند چهره او را همه جانبه معرفی کند. من کوششی را برای شناساندن احمد آرام به کار گرفتم و او را از بعضی جهات معرفی کردم. ما امروز بر شانه‌های این بلندقامتان ایستاده‌ایم. حق‌شناسی ایجاب می‌کند در عین حال که اشکالات را می‌گوییم به تقدم فضل آنها نیز اشاره کنیم. جا دارد این بزرگان معرفی و برای نسل جوان الگو شوند.
غلامحسین مصاحب بنیانگذار پژوهش در تاریخ علم در ایران
در ادامه این نشست حسین معصومی همدانی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: اشاره به دایرةالمعارف‌نویسی نشان می‌دهد گردآوردن دانش در زمان معینی پیدا شد، آنچه که قبل از این دوران داریم، توسعه دانشنامه به معنی امروزی هستند. مدعی نبودند کل دانش بشری را در یکجا گردآوردند. اندیشه‌ای که در دوران روشنگری پیدا شد، این بود که دانش را در اختیار همگان قرار بدهند و بخصوص در آن دوران به فنون هم خیلی توجه می‌کردند. این در واقع الگویی بود که تا زمان ما دوام آورد و کم‌کم دانشنامه‌های تخصصی ایجاد شد و از آن بلندپروازی تدوین‌کنندگان دوره روشنگری کوتاه آمدند و مخاطب را خاص‌تر در نظر گرفتند.
وی افزود: امروز نفس تدوین دایرةالمعارف محل مناقشه است، که آیا تدوین دایرةالمعارف لازم است یا لازم نیست و چقدر مفید است؟ بنابراین وقتی در مورد دانشنامه صحبت می‌کنیم، در دوره معینی پیدا شد و احیاناً وفاتی هم خواهد داشت. در ابتدا به پیروی از فرهنگ‌های لاروس بخش اعلام هم ضمیمه داشتند، بخش اعلام در واقع نوعی دایرةالمعارف کوچک برای مراجعه سریع بود.
معصومی همدانی بیان کرد: مرحوم مصاحب بعد از انتشار جلد اول و اواسط جلد دوم از انتشارات فرانکلین رفت. او هم اشتغال به کار علمی داشت و هم دارای روحیه اشرافی‌گری بود، که این روحیه او گاهی در ذوق اطرافیانش می‌زد. دکتر غلامحسین مصاحب از آغاز جوانی به کار نوشتن و انتشار مشغول بوده است. او معلم بود و بر آثاری که از او منتشر می‌شد، نظارت کامل داشت. کتاب «منطق مدخل صورت» او در زمان خودش مجهول ماند و سال‌ها طول کشید تا جلد اول آن به فروش رفت. این کتاب اولین کتابی است که در منطق فارسی نوشته شده و به صورت زیبایی به چاپ رسید.
وی در ادامه گفت: غلامحسین مصاحب بنیانگذار پژوهش به صورت جدی در تاریخ علم در ایران است. او وقتی خیلی جوان بود، جبر و مقابله خیام را چاپ کرد. خیام را عده‌ای به عنوان فیلسوف و عده‌ای به عنوان ریاضی‌دان می‌شناختند، عنوان شاعر بزرگ در قدیم برای خیام شناخته نبود و کتاب جبر و مقابله خیام در ایران به کلی مجهول نبود اما کشف این کتاب به اواسط قرن نوزدهم بر می‌گردد. محقق آلمانی در پاریس کار می‌کرد، نسخه‌ای از کتاب را پیدا کرد و آن را تصحیح و به فارسی ترجمه کرد. کتاب دکتر مصاحب بر اساس این تصحیح ترجمه به فارسی شد. کتاب «ریاضیات در عالم اسلام تا زمان خیام» در ۳۹-۴۰ تجدید تحریر شد. هم تصحیح، هم متن عربی و هم ترجمه دکتر مصاحب تا سال‌ها در عالم پژوهش در ایران نظیری پیدا نکرد.
بهتر است دائره‌المعارف غلامحسین مصاحب برخط شود
معصومی همدانی افزود: مصاحب یک روحیه دایرةالمعارفی داشت. «مدخل منطق صورت»، «آنالیز ریاضی» و «تئوری مقدماتی اعداد» از مهم‌ترین کتاب‌های غلامحسین مصاحب است. حجم این سه اثر بیش از چهار هزار صفحه است. او کنه هر مطلبی را کنکاش می‌کرد، هیچ نکته‌ای را ناگفته نمی‌گذاشت و مطالب جنبی را بیان می‌کرد. سبک دکتر مصاحب در آموزش نیز سبک پرداختن به جزئیات، از دست‌نگذاشتن هیچ نکته‌ای در زمینه مورد پژوهش و مدارا نکردن بود.
وی بیان کرد: کتاب‌های دکتر مصاحب در حوزه ریاضیات با وجود اینکه قابل تدریس نیستند ولی الگوهایی برای ریاضی‌نویسی در ایران به دست داد. او نشان داد که فرق بین جزوه و کتاب درسی چیست. البته کتاب او هم‌اکنون نیز در بین کسانی که کار ریاضی می‌کنند، به دلیل تفصیل بیش از حد به دور از توجه مانده است. غلامحسین مصاحب آدمی بسیار پابند به جزئیات بود. در حوزه شخصی و کار علمی خطا را خیلی سخت تحمل می‌کرد. وقتی سرپرست دایرةالمعارف شد، نمی‌توانست در همان چهارچوب قبلی بماند. اغلب مقالات کتاب دکتر مصاحب مقالات تالیفی و بخشی مقالات پزشکی است.
معصومی همدانی گفت: مرحوم مصاحب تا آخر حرف «ف» یا «عین» را کار کرده بود که مابقی به کسی دیگر واگذار شد و تفاوت این دو قسمت کاملاً مشهود است. ابداع حروف ایرانیک از دکتر غلامحسین مصاحب است. او به این حروف می‌گفت؛ حروف دکتر مصاحب، اما این حروف به ایرانیک معروف شد. واقعیت این است که هیچ دائره‌المعارفی از خطا در امان نیست. اگر نویسنده به اشتباه انتخاب شود هیچ ویراستاری نمی‌تواند کار او را اصلاح کند. غلامحسین مصاحب در ابتدای کار سعی کرده بود با یک عده نویسنده بزرگ آن زمان کار کند اما بعد به طرف افراد جوان‌تر مانند محمدرضا شفیعی کدکنی و عباس زریاب خویی سوق پیدا کرد. احمد آرام نیز همواره با او همکاری داشت.
وی افزود: بهتر است دایرةالمعارف غلامحسین مصاحب برخط شود، هر اشتباهی هم اگر داشته باشد باز اشتباهات آن در مقابل ویکی پدیای فارسی ناچیز است. اگر دایرةالمعارف مصاحب را روزآمد کنیم و به عنوان یک اثر زنده دربیاید، بسیار مفید خواهد بود. حتی زبان این دایرةالمعارف هم برای امروز قدیمی شده است. مرحوم مصاحب به مسئله زبانی حساس بود. او پرورده مکتب قدیم بود. او یکی از آغازکنندگان واژه‌گزینی علمی فارسی بود. آنها هر هفته جلساتی به نام «ضرابخانه» برای واژه‌گزینی برگزار می‌کردند. ما امروز یک دایرةالمعارف عمومی در ایران نداریم. تدوین یک دایرةالمعارف برخط فارسی که پاسخگوی نیازها باشد و از خطاهای فضای مجازی در امان باشد، لازم و ضروری است.
منبع: ایبنا