میراث مکتوب- در ماه می 1950 حکومت پاکستان، با تخصیص بودجه یک صد هزار روپیه به منظور گسترش زبان و ادبیات اردو، دستور تصویب تاسیس اداره‌ای با عنوان «مجلس ترجمه» صادر نمود. در ژوئیه 1954 ، نام آن به «مجلس ترقّی ادب» تغییر یافت. سپس در 10 فوریه 1958، اهداف بیشتری برای این اداره به تصویب رسید. در حال حاضر «مجلس ترقّی ادب» در شهر لاهور و زیر نظر «محکمه اطلاعات و ثقافت حکومت پنجاب» اداره می شود. «مجلس ترقّی ادب» دارای کتاب‌خانه‌ای نفیس است که کتاب و نشریات پیش از 1857 هندوستان، در آن نگهداری می‌شود. از 18 مارس 2013، مدیریت «مجلس ترقّی ادب» را دکتر تحسین فراقی برعهده دارد. وی از سال 1984 تا 2010 استاد و مدیر گروه اردو، «دانشکده اورینتل کالج، دانشگاه پنجاب، لاهور» بود و در سال 2010 به پاس خدمات علمی وی، «تمغه حُسن کارکردگی» از طرف حکومت پاکستان به وی اهدا شد.
از ژوئن 1957 به پیشنهاد مرحوم سیّد عابد علی عابد (1906-1971) فصلنامه‌ای به نام «صحیفه» از «مجلس ترقّی ادب» منتشر می‌شود. «نمایه پنجاه ساله صحیفه» از ژوئن 1957 تا ژانویه 2007 منتشر شده است. همچنین گزارش‌های این اداره از سال 1950 تا 2009 به کوشش: احمد رضا چاپ شده است.
«مجلس ترقّی ادب» از آغاز تاکنون در زمینۀ احیای آثار تُراثی فارسی در شبه‌قارّه خدمات شایانی انجام داده است و سلسله تصحیحاتی برای متون فارسی در شبه‌قارّه با عنوان «فارسی کا کلاسیکی ادب» (= ادبیات کلاسیک فارسی) را منتشر می‌کند. از دیگر فعالیّت‌های این اداره: تصحیح متون کهن فارسی که در هندوستان قدیم به زبان اردو ترجمه شده بودند؛ چاپ مجموعه مقالات دانشمندان شبه‌قارّه که در حوزه زبان و ادبیات فارسی در نشریات مختلف، مقالات ارزشمندی منتشر کرده‌اند.
شایان ذکر است برخی از این آثار فارسی که سال‌ها پیش از سوی «مجلس ترقّی ادب» منتشر شده بودند و چاپ آن‌ها هم تمام شده بود، از زمان مدیریّت دکتر تحسین فراقی با ویرایش و تجدید نظر منتشر شده‌اند. همچنین برخی از این آثار تراثی فارسی که در سال‌های اخیر در هندوستان منتشر شده‌اند، با هماهنگی ناشر و مولف هندوستانی، از «مجلس ترقّی ادب» چاپ شده‌اند.
الف: تصحیح متون کهن فارسی شبه‌قارّه با عنوان «فارسی با کلاسیکی ادب»
– «کلیات غالب- فارسی»، سه جلد، به تصحیح: سید مرتضی حسین فاضل لَکنوی (کلیات فارسی مرزا غالب دهلوی است. چاپ اول: 1967- چاپ دوم: 2011- 2012).
– «شاه‌جهان‌نامه»- سه جلد، تالیف: محمّد صالح کَنبوه، (قرن یازدهم هجری)، تصحیح و ویرایش و حاشیه: غلام یزدانی- وحید قریشی، چاپ سوم (چاپ اول: 1967، چاپ دوم: 1972، چاپ سوم: 2017).
– «انشای فیضی»- تالیف: ابوالفیض فیضی، تصحیح: ای. دی. راشد، سال چاپ اول: 1973.
– مقدمه سفرنامه حکیم ناصر خسرو(سال تالیف: 1882)- متن فارسی به همراه ترجمه اردو، تالیف: الطاف حسین حالی – ترجمه: محمّد صدّیق طاهر شادانی، سال چاپ: 1973.
– «دیوان عمید لویکی»، تالیف: فضل الله عمید لویکی، تصحیح: نذیر احمد ،سال چاپ: 1985.
– «ذکر میر؛ میر کی آپ بیتی» – تصحیح، متن فارسی به همراه ترجمه: نثار احمد فاروقی، سال چاپ نخست: 1996- سال چاپ دوم: 2016. (این کتاب، زندگی خودنوشت میر تقی میر (1723-1810) از شاعران کلاسیک اردو است)
– «راگ دَرپَن کا تنقیدی جائزہ مع متن و ترجمہ»، (= متن فارسی به همراه ترجمه اردو و بررسی راگ دَرپَن- کتابی در موسیقی) تالیف: فقیرالله سیف خان، تصحیح: رشید مَلک، سال چاپ: 1998.
– «اصول فارسی»(سال تالیف: 1868)- تالیف: خواجه الطاف حسین حالی، تصحیح: احمد رضا، سال چاپ: 2009.
– «عقد ثریّا»، تذکره‌فارسی‌گویان (سال تالیف: 1199هجری)- تالیف: غلام همدانی مصحفی، تصحیح: شهاب‌الدین ثاقب، سال چاپ: 2014. (ابتدا در هندوستان در سال 2012 از سوی «دانشگاه اسلامی عَلیگر»، شهر عَلیگَر منتشر شد)
– «غالب کے فارسی خطوط»، تصحیح: حنیف نقوی، سال چاپ: 2018. (نامه‌های فارسی مرزا غالب دهلوی است. ابتدا در هندوستان در سال 2015 از سوی «موسسه غالب»، دهلی‌نو منتشر شد).
ب: تصحیح متون کهن فارسی که در هندوستان قدیم به زبان اردو ترجمه شده بودند:
– «باغ اردو» (ترجمه گلستان سعدی به زبان اردو)، مترجم: میر شیر علی افسوس- تصحیح: کلب علی خان فائق، سال چاپ نخست: 1963- سال چاپ دوم: 2008.
– «خرد افروز»- دو جلد، (ترجمه عیار دانش– تالیف: ابوالفضل بن مبارک ناگوری)، مترجم: شیخ حفیظ الدّین احمد، تصحیح: مجلس ترقّی ادب. (دو جلد- چاپ اول: 1963-1965)
– «تزک جهانگیری»- تالیف: نورالدّین محمّد جهانگیر بادشاه، مترجم: اعجازالحق قدّوسی، ویرایش: حسام الدّین راشدی- سال چاپ نخست: 1968- سال چاپ دوّم: ؟.
ج: چاپ مجموعه مقالات دانشمندان شبه‌قارّه که درباره نسخه‌های خطّی و متون کهن فارسی در نشریات مختلف، به زبان اردو یا انگلیسی مقالات ارزشمندی منتشر کرده‌اند:
– «مقالات حافظ محمود شیرانی»، به کوشش: مظهر محمود شیرانی:
جلد اول و دوم: «آغاز و گسترش زبان اردو» (سال چاپ نخست: 1966- سال چاپ دوم: 1987)؛ جلد سوم: «پنج مقاله مهم درباره ادبیات کلاسیک اردو» (سال چاپ: 1969)؛ جلد چهارم: «نُه مقاله درباره فردوسی» (سال چاپ: 1968)؛ جلد پنجم: «نقد شعرالعجم همراه با چند ضمیمه» (سال چاپ نخست: 1970- سال چاپ دوم: 2019)؛ جلد ششم: «هشت مقاله ادبیات فارسی در شبه‌قارّه» (سال چاپ: 1972)؛ جلد هفتم: «نقد پرتی راج راسا» (سال چاپ: 1976)؛ جلد هشتم: «نصاب‌نامه‌ها، کتاب‌های عروض و سکّه‌ها» (سال چاپ: 1985)؛ جلد نهم: «تصنیفات، شخصیات و موضوعات مختلف» (سال چاپ: 1999)؛ جلد دهم: «مقاله‌های انگلیسی به همراه نمایه جلد نهم». [1]
– «یادداشت‌های مولوی محمّد شفیع (راجع به تیمور و عهد وی)»- دو جلد، به کوشش: سیّد وزیرالحسن عابدی – احمد ربّانی، سال چاپ: 1967.
– «مقالات مولوی محمّد شفیع»، به کوشش: احمد ربّانی:
جلد اول: «راجع به هنروران و خط و خطّاطان» (سال چاپ نخست: 1967)؛ جلد دوم، سال چاپ: 1972؛ جلد سوم: «تاریخ، شخصیات، ادبیات فارسی و اردو» (سال چاپ نخست: 1974- سال چاپ دوم: 2007)؛ جلد چهارم، سال چاپ: 1972؛ جلد پنجم، سال چاپ: 1985. [2]
– «مقالات عرشی»- مولانا امتیاز علی خان عرشی رامپوری، 1970. فهرست مقالات:
«سوانح حیات و تصنیفات امام سفیان ثوری»؛ «نسخه‌خطّی کهنی از صحیح مسلم در هندوستان»؛ «استناد نهج‌البلاغة»؛ «امام ابن حزم ظاهری و کتابش: الانساب»؛ «نسخه‌خطّی نادری از رباعیات خیّام»؛ «رباعیات خیّام در مرصادالعباد»؛ «نجم‌النّسفی»؛ «سمعانی و کتابش: الانساب»؛ «روش تعلیم و تعلّم زرنوجی»؛ «آداب المتعلّمین و محقّق طوسی»؛ «طبقات‌الفقهاء الشافعیة الوسطی»؛ «ظهورالاسرار نامی و مطهر کره»؛ «زندگی و آثار مولف تاریخ محمّدی»؛ «اشعار مولانا آصفی». [3]
– «ارمغان ایران؛ مقالات منتخبه مجله صحیفه»، به کوشش: وحید قریشی، سال چاپ: 1971. فهرست مقالات:
«دو مصوّت قدیم هند-ایرانی» از: شوکت سبزواری؛ «چند شاعر گمنام دوره خلجیان و تُغلق‌ها» از: نذیر احمد؛ «سبک نگارش مرزا اسدالله غالب با توجّه به پنج آهنگ» از: عندلیب شادانی؛ «غزل‌های فارسی مرزا اسدالله غالب» از: محمّد منوّر؛ «نگاهی به مثنوی ابر گهربار تالیف: مرزا اسدالله غالب» از: اسلوب احمد انصاری؛ «سفر مرزا غالب به کلکتّه و بیدل دهلوی» از: عبدالغنی؛ «فاصله ذهنی اقبال و حافظ» از: سیّد عبدالله.
– «مقالات پروفسور نذیر احمد»، به کوشش: ظفر احمد صدیقی، سال چاپ: 2016. (ابتدا در هندوستان منتشر شد: ناشر: عرشیه پَبلی‌کیشنز، دهلی‌نو، سال: 2012)- فهرست مقالات:
«عناصر هندوستانی در فرهنگ‌های قدیم فارسی» (با مطالعه «فرهنگ قواس»)؛ «عناصر اردو در فرهنگ‌های قدیم فارسی» (با مطالعه «زفان گویا»)؛ «عناصر اردو در فرهنگ‌های قدیم فارسی» (با مطالعه «ادات الفضلا»)؛ «ادبیات اردو در دوره عادل‌شاهیان»؛ «عناصر زرتشتی و قدیم ایرانی در ادبیات اردو»؛ «تاثیر صرف و نحو فارسی بر ادبیات اردو». [4]
– «مضامین دار»شامل مقالات به زبان اردو و انگلیسی- تالیف: محمّد ابراهیم دار- به کوشش: افضل حق قریشی، سال چاپ: 2017. (ابتدا در هندوستان منتشر شده بود: کمیته نشر آثار مرحوم پروفسور دار، بمبئی، سال چاپ ندارد؛ سپس با اضافاتی از سوی «موسسه تحقیقاتی اردو انجمن اسلام» در سال 2014 از بمبئی منتشر شد). [5]
فهرست مقالات به زبان اردو : «حرفی چند» از: تحسین فراقی؛ «تقدیم»از: افضا حق قریشی؛ «پیش لفظ» از: سیّد عبدالله؛ «مرحوم دار» از: سیّد ظهیرالدّین مدنی؛ «محمّد بن یزید المعروف بالمبرّد؛ نحوی دان و ادیب معروفی در قرن سوّم هجری»؛ «زندگی و تالیفات جاحظ»؛ «فارسی‌دانی جاحظ»؛ «المعتمد علی الله تاجدار نامور اشبیله؛ برگی از تاریخ اسلام در اسپانیا»؛«ادبیات فارسی در هندوستان پیش از مغولان؛ شاهکار علمی تازه از شمس‌العلماء عبدالغنی»؛ «دیوان خواجه معین‌الدّین چشتی (رح) اجمیری»؛«تحقیقات دانشمندان هند و ایران درباره زندگی و آثار شیخ فریدالدّین عطّار »؛ «صاحبیه؛ اثر ناشناخته‌ای از جهان‌آرا بیگم»؛ « ریاض‌الانشاء: به تصحیح: پروفسور شیخ چاند حسین»؛ «رقعات عالمگیر»؛ «اقبال و شاعران عرب »؛ «وطن‌دوستی اقبال »؛ « نگاهی به زندگی علّامه شبلی نعمانی»؛ «زن و تعلیم در اسلام»؛ «مرحوم باقر علی ترمذی».
فهرست مقالات به زبان انگلیسی: «غزّالی و مسئله تعلیم»؛ «فعّالیّت‌های فرهنگی و ادبی در دوره سلاطین گُجرات»؛ «نقش سرزمین گُجرات در گسترش زبان‌های گُجراتی و اردو»؛ «تاریخ تالیف مرآت سکندری»؛ «ارزش ادبی و تاریخی ریاض‌الانشاء».
– «پاکستان میں فارسی ادب کی تاریخ عہد جہانگیر سے عہد اورنگ زیب تک» (= تاریخ ادبیات فارسی در پاکستان از دوره جهانگیر تا اورنگ زیب) ظهورالدّین احمد، سال چاپ: 2016. (چاپ اول: 1971، یونی وَرستی بُک ایجنسی، لاهور)
– «پنجاب میں فارسی ادب اور فارسی ادب سے متعلق دیگر مقالات» (=ادبیات فارسی در سرزمین پَنجاب و مقالات دیگر درباره ادبیات فارسی)، تالیف: عارف نوشاهی، سال چاپ: 2018.
————————————————–
پی‌نوشت
[1] دکتر مظهر محمود شیرانی- نوه مرحوم شیرانی – دو اثر دیگر هم درباره پدربزرگشان از همین «مجلس ترقّی ادب» به چاپ رسانده‌اند: «مکاتیب حافظ محمود شیرانی» که حاوی مطالب مهمی درباره نسخه‌های خطّی است که مرحوم شیرانی در کتاب‌خانه‌های مختلف دیده بودند، سال چاپ: 1981/ «حافظ محمود شیرانی اور ان کی علمی و ادبی خدمات» دو جلد. سال چاپ: 1993. در سایت ریخته «مقالات حافظ محمود شیرانی» از جلد اول تا هفتم به‌طور آنلاین قابل مطالعه است:
https://www.rekhta.org/search/All?q=sherani&lang=ur
[2] «مقالات مولوی محمّد شفیع» و «یادداشت‌های مولوی محمّد شفیع» در سایت ریخته به‌طور آنلاین قابل مطالعه است:
[3]«مقالات عرشی» در سایت ریخته به‌طور آنلاین قابل مطالعه است:
https://www.rekhta.org/ebooks/maqalat-e-arshi-ebooks?lang=ur
[4] «مقالات نذیر» در سایت ریخته به‌طور آنلاین قابل مطالعه است:
https://www.rekhta.org/ebooks/maqalat-e-nazeer-ebooks-1?lang=ur
[5] «مقالات پروفسور محمّد ابراهیم دار»- به کوشش: سیّدظهیرالدّین مدنی- عبدالسّتار دلوی- موسسه تحقیقاتی انجمن اسلام اردو، بمبئی، سال: 2014- فهرست کتاب: «پیش لفظ»؛ «مرحوم دار»؛ «صاحبیه؛ اثر ناشناخته‌ای از جهان‌آرا بیگم»؛ «دیوان خواجه معین‌الدّین چشتی (رح) اجمیری»؛ «تحقیقات دانشمندان هند و ایران درباره زندگی و آثار شیخ فریدالدّین عطّار»؛ «ادبیات فارسی در هندوستان پیش از مغولان؛ شاهکار علمی تازه از شمس‌العلماء عبدالغنی»؛ «وطن‌دوستی اقبال»؛ «نگاهی به زندگی علّامه شبلی نعمانی»؛ «اقبال و شاعران عرب»؛ «مرحوم باقر علی ترمذی»؛ «المعتمد علی الله -تاجدار نامور اشبیله؛ برگی از تاریخ اسلام در اسپانیا»؛ ؛ «رقعات عالمگیر»؛ «گوجری و نقش گُجرات در گسترش زبان اردو»؛ «زندگی و تالیفات جاحظ». این کتاب، در سایت ریخته به‌طور آنلاین قابل مطالعه است:
https://www.rekhta.org/ebooks/maqalat-e-professor-mohammad-ibrahim-daar-ebooks?lang=ur
لینک خبر:
http://www.mtalahore.com/sarbrah.asp
منبع: پایگاه خبری نسخ خطی