میراث مکتوب- درحالی که نزدیک به یک دهه از اجرایی شدن طرح صندوق امانات نسخ خطی از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی می‌گذرد، این مرتبه طرحی با عنوان «ویترین امانی نمایش نسخ خطی نفیس» در دست بررسی است. طرحی که در صورت اجرایی شدن نه‌تنها امکان نگهداری اصولی از نسخ خطی نفیس را فراهم می‌کند، بلکه حتی شرایطی برای به نمایش گذاشتن موزه‌ای آنها با حفظ مالکیت صاحبانشان را هم فراهم می‌کند. درباره طرح اجرایی شدۀ پیشین و طرحی که به‌تازگی در دست بررسی قرار گرفته، گفت‌وگویی با «حبیب‌الله عظیمی»، نسخه‌شناس و مشاور علمی ریاست سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران انجام شده است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
طرح «ویترین امانی نمایش نسخ خطی نفیس» چه تفاوتی با صندوق اماناتی دارد که به‌منظور نگهداری از نسخ و اسناد ارزشمند دایر شد؟
این طرح به نوعی ادامه‌ای است بر صندوق امانات نسخ خطی که حدود یک دهه قبل در دوران مدیریت بنده در بخش نسخ خطی کتابخانه ملی راه‌اندازی شد. صندوق امانات مذکور، برای آن دسته افراد یا حتی سازمان‌هایی دایر شد که ضمن برخورداری از نسخ خطی باارزش، علاقه‌ای به فروش آنها ندارد. در شرایطی که حتی بسیاری از سازمان‌ها و کتابخانه‌ها شرایط نگهداری از این نسخ را برخوردار نیستند صندوق امانات سازمان اسناد و کتابخانه ملی راهکار خوبی برای حفظ نسخ خطی آنهاست. نگهداری از این نسخ امکانات و شرایط خاصی را طلب می‌کند، نسخ خطی و اسناد قدیمی به مرور گرفتار آفت می‌شوند و برای از میان نرفتن آنها به کارهایی همچون گندزدایی نیاز است، نکته‌ای که بارها درباره‌اش صحبت شده و همچنان به آن تأکید دارم این است که مالکان این نسخ و اسناد هرگاه که بخواهند قادر به بازپس‌گیری آنها خواهند بود. آثار امانی در مخزن و با شرایطی استاندارد نگهداری می‌شود.
و چه مواردی شامل طرح تازه می‌شود؟
در ویترین امانی نمایش نسخ خطی، تنها آثار بسیار ارزشمند مورد توجه هستند، بعضی از این نسخ آنقدر نفیس هستند که با انواع تزئینات و ارائه‌های خاص ازجمله آب‌طلا آرایش شده‌اند. در خلال این طرح شرایطی در نظر گرفته شده تا در صورت تمایل صاحبان آنها، شرایط نمایش آثار در ویترین‌های بخش موزه کتابخانه ملی فراهم شود. در حال حاضر بخش موزه‌ای، به آثار خود کتابخانه ملی اختصاص دارد که در قالب این طرح، فضای موردنظر را در اختیار کتابخانه‌ها، سازمان‌ها و اشخاص قرار خواهیم داد. از آنجایی که میهمان‌های خارجی از جمله سفرا و نمایندگان کتابخانه‌های ملی سایر کشورها هم به این بخش رفت‌وآمد دارند و از سویی نسخه‌ها هم با مشخصات کامل نمایش داده می‌شوند، شرایطی برای آشنایی هرچه بیشتر آنان با گنجینه‌های به‌جای مانده از روزگار کهن‌مان نیز مهیا می‌شود.
در صورت تمایل به بازپس‌گیری نسخ، صاحبان آثار از آموزش‌های لازم برای نگهداری نسخ برخوردار می‌شوند؟
بله، این مورد نه‌تنها برای ویترین امانی، بلکه برای صندوق امانات نسخ خطی هم صادق است؛ هر یک از مالکان مذکور که خواهان بازپس‌گیری نسخ خود باشند تا حدی که امکانات آنان اجازه بدهد از آموزش‌های ما در جهت نگهداری اصولی‌تر آثار خود برخوردار می‌شوند. این مورد حتی شامل خانواده‌هایی که به شکل موروثی از چنین اسنادی برخوردار هستند هم می‌شود؛ بویژه که اغلب آنان حتی دانش لازم برای نگهداری نسخ را هم ندارند. متأسفانه خیلی از نسخ خطی ارزشمند به دلیل شرایط نامناسب نگهداری ازمیان رفته‌اند. بگذارید مثالی بزنم، یکی از تزئینات رایج در نسخ خطی گرانبها، مطلا یا همان طلا اندود شدن تزئینات و ارائه‌هاست. به‌کارگیری لاجورد، شنگرف و… هم از دیگر تزئینات هستند که سنگ‌های معدنی بسیار ارزشمندی به شمار می‌آیند. اینها وقتی در معرض رطوبت، گرما و حتی هوا قرار می‌گیرند از بین رفته و می‌ریزند.
تنها آثار نفیس در این ویترین نمایش داده می‌شوند؟
نه، چراکه برخی از نسخ خانگی از منظر تاریخی است که باارزش به‌حساب می‌آیند؛ خانواده‌هایی که اجداد آنان از علما و دانشمندان بوده‌اند صاحب نسخه‌هایی هستند که عمر برخی از آنها حتی به قرن‌های هفتم- هشتم بازمی‌گردد که از این منظر بسیار ارزشمند و واجد شرایط نگهداری در بخش ویترین هستند. نه تنها تزئینات خاص آثار، بلکه حتی کاغذ و مرکب هم در شرایط استاندارد عمر بیشتری خواهند داشت. آثاری که به شکل امانی به ما سپرده می‌شوند نه‌تنها به شکل اصولی نگهداری می‌شوند بلکه اطلاعات کتاب‌شناختی و محتوایی آنها هم استخراج‌شده و در اختیار صاحبانشان هم قرار می‌گیرد.
چه اطمینانی به صاحبان نسخ خطی می‌دهید که جابه‌جایی مدیران و حتی دولت‌ها نقشی در سلب مالکیت آنان نداشته باشد؟
برای اطمینان خاطر مالکان، اعم از افراد یا حتی مجموعه‌داران و سازمان‌ها تفاهمنامه‌ای میان صاحب نسخه خطی و کتابخانه ملی امضا می‌شود که بر آن اساس هرگاه خواستند دست به بازپس‌گیری‌اش بزنند. این تفاهم به‌منزله سندی قانونی است تا مالکیت نسخه مذکور همچنان دست صاحب آن باقی بماند. بسیاری از این نسخ به آفت‌زدایی و حتی ترمیم نیاز دارند؛ اقدامی که برای همه آثار امانی، چه در بخش صندوق امانات و چه ویترین انجام خواهد شد. حتی انجام آفت‌زدایی هم از طریق هماهنگی با مالک و در صورت موافقت وی خواهد بود.
باید بگویم که طرح ویترین امانی نسخ خطی هنوز در مرحله پیشنهاد است؛ باید شرایط آن بررسی شود و بعد توضیحات کامل از طریق رسانه‌ها منتشر شود. این طرح به احتمال بسیار رایگان و در راستای وظیفه ملی مرکز اسناد و کتابخانه ملی خواهد بود.
برخی از این نسخ خطی از نظر محتوایی آثار ارزشمندی هستند، برنامه‌ای برای دیجیتالی کردن و انتشار اطلاعات آنها برای عموم محققان و علاقه‌مندان هم دارید؟
این اقدام را تنها در صورتی انجام می‌دهیم که با توافق کتبی مالک نسخه خطی همراه باشد. درصورتی‌که مالک تنها به اسکن نسخه رضایت داشته باشد، اسکن کار را به همراه مشخصات کامل در اختیارش می‌گذاریم و اگر با نمایش عمومی آن هم موافقت کند، مراحل دیجیتال‌سازی هم انجام می‌شود. حتی نحوه ترمیم این نسخ و اسناد به حدی مهم است که ترمیم غیراصولی از ارزش اثر کم می‌کند. گاه نسخه‌هایی برای امانت به ما می‌سپارند که کار ترمیم آنها به شکل درست انجام نشده، آثاری که به‌رغم قدمت زیاد یا حتی ارزش محتوایی بالا به سبب ترمیم نادرست آسیب بسیاری دیده‌اند و دیگر ارزش قبل را ندارند.
امکان خرید نسخ از سوی شما و در صورت ابراز تمایل مالکان نیز وجود دارد؟
بله، منتها نحوه قیمت‌گذاری به عهده گروه قیمت‌گذاری کتابخانه ملی است.
استقبال مردم از صندوق امانات نسخ خطی به چه شکل بوده؟
نه‌تنها خانواده‌ها، بلکه برخی کتابخانه‌ها و حتی مجموعه‌داران و سازمان‌ها نسخ خطی خود را برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی به ما سپرده‌اند. شاید جالب باشد بدانید برخی از مالکان نسخ خطی برای انتقال نسخه خود به کتابخانه و بررسی کارشناسان، درخواست بادیگارد می‌کنند؛ که حتی در این موارد هم کسب رضایت آنان برای ما مهم است.
تعداد نسخه‌های در خانه
پیش‌تر گمان می‌کردیم درنهایت 300 هزار نسخه خطی به شکل خانگی نگهداری شوند، اما طی خریدهایی که خود ما و دیگر کتابخانه‌هایی نظیر کتابخانه و موزه ملک و همچنین کتابخانه آستان قدس رضوی داشته‌اند متوجه شده‌ایم که تعداد آنها به‌مراتب بیشتر از چیزی است که ما حدس می‌زدیم.
خبرنگار: مریم شهبازی
منبع: روزنامه ایران