میراث مکتوب – کتابخانه و موزة ملّي ملك كه به كوشش و سرماية حاج حسين آقا ملك در طول چند دهه گردآوري شده، داراي مجموعه‌اي بسيار ارزشمند از نسخه‌هاي خطّي و اشياء موزه‌اي است.
شايد اين مجموعه از جهاتي با مجموعة چستربيتي دوبلين قابل مقايسه باشد چرا كه هر دو مجموعه توسّط مالكاني علاقه‌مند و متموّل، با وسواس و گزينش‌گري گردآوري شده‌اند. البته تفاوت‌هايي ميان دو مجموعه هم هست. در گردآوري نسخه‌هاي كتابخانة ملك نوعي جامعيّت در نظر بوده تا مجموعه از ديدگاه دارا بودن آثار مهمّ فارسي و عربي تا جاي ممكن كامل باشد. در اين ميانه آثار تاريخ علم – بويژه آثار رياضي و نجوم و پزشكي- كاملاً مدّ نظر بوده و لذا مي‌بينيم كه شماری از مهم‌ترين دستنويس‌هاي آثاري چون الحاوي محمّد بن زكرياي رازي و القانون في الطبّ ابن‌سينا در اين مجموعه گرد آورده شده است. چستربيتي در گردآوري نسخه‌ها نسبتاً كم‌تر به محتواي متني اهميّت داده و بيشتر به نفاست نسخه‌ها چه از نظر هنري و چه از ديدگاه گردآوري نسخه‌هاي اصل يا داراي سماع و اينگونه موارد توجّه داشته است. هر دو مجموعه به دليل نبودن محدوديّت‌هاي مالي در خريد نسخه ها بسيار ارزشمند هستند و دستنويس‌هاي شاخصي در آنها گردآوري شده كه بعضاً منحصر بفرد هستند.
اهميّت مجموعة ملك از آغاز سدة شمسي كنوني زبانزد بوده و نسخه‌هاي آن كمابيش در پژوهش‌هاي اين چند دهه به کار گرفته شده است. با توجّه به اهميّت مجموعه، فهرست نويسي آن از ديرباز مورد توجّه بوده است و فعّاليت‌هاي پراكنده‌اي براي آن صورت گرفته كه آقاي حكيم در مقدّمة جلد اخير فهارس كتابخانه به تفصيل بدان‌ها پرداخته است. در ميان اين فعّاليّت‌هاي فهرست‌نويسي آنچه شامل‌تر بوده فهرستي است كه در 13 جلد منتشر شد و شامل شناسايي بخش عمدة نسخه‌هاي كتابخانه (6537 نسخه) بوده است. اين فهرست در پي قراردادي كه ميان حاج حسين‌آقا ملك و استاد زنده‌ياد ايرج افشار منعقد شده بود از سال 1352 خ با انتشار نخستين جلد نسخه‌هاي كتابخانه آغاز شد و به سال 1380 با انتشار آخرين جلد از نماية فهارس آن كتابخانه به پايان رسيد.
پس از انتشار آن مجموعه از فهارس، شماري نسخة فهرست ناشده در كتابخانه بر جاي ماند. اين نسخه‌ها شامل بخشي از نسخه‌هايي است كه بايد در شمار نسخه‌هاي فهرست‌نويسي پيشين شناسانده مي‌شد امّا به هر دليل از قلم افتاده بودند. بخش ديگر شامل 184 نسخه است كه پس از انقلاب از راه اهداء و اندكي نيز خريداري به مجموعة كتابخانۀ ملك افزوده شده بود. همچنين اين فهرست شامل شناسايي 14 نسخة نفيس است كه توسّط خانم عزت‌ملك ملك – دختر حاج حسين آقا- در سال 1385 خ به كتابخانه اهدا شده و نيز دو نسخه كه آقاي ابوالعلاء سودآور در اين اواخر به مجموعه هديه كرده‌اند.
با توجّه بدانچه ياد شد، در جلد چهاردهم فهارس كتابخانه 260 دستنويس شناسانده شده است كه در بر گيرندۀ 723 اثر مي‌شود.
معرّفی نسخه هاي اين جلد، همانند روال مجلدات پيشين در دو بخش تنظيم شده است. در بخش نخست، به شناسايي کتاب های مستقل و در بخش دوم به شناسايي مجموعه ها پرداخته شده است. جز اين، يک بخش هم در فهرست درج شده که به شناسايي «مجموعۀ اهدايي بانو عزت ملک ملک» اختصاص يافته است. مشخّص است که اين نسخه هاي اهدايي همراه با مجموعۀ اصلي کتابخانه شماره گذاري نشده و مجموعۀ داخلی مستقلّي است.
در نخستين بخش که ويژة نسخه هاي تک متني است، آثار به ترتيب الفبايي نام آن ها تنظيم شده و پس از معرفی کتابشناسانۀ اثر به شناسايي نسخه يا نسخه هاي موجود از آن اثر در کتابخانه پرداخته شده است.
در بخش دوم به شناسايي مجموعه ها به ترتيب شمارۀ آنها در کتابخانه پرداخته شده است.
با انتشار اين جلد از فهارس کتابخانة ملک، شناسايي کل آن مجموعه به پايان رسيده است و اين مجموعه در شمار کتابخانه هايي قرار گرفته که فهرست نويسي آن ها به پايان رسيده است. با توجّه به تسهيلاتي که کتابخانه در سالهاي اخير براي دستيابي به تصاوير نسخه ها فراهم ساخته، شناسايي دقيق اين مجموعه برای پژوهشگران بسيار آسان شده است و ميتوان انتظار داشت که در گام های سپسين، کار تکميل و رفع اشکالات فهارس پيشين آغاز شود. کاري که با منابع امروزين بسي آسان تر از روزگار نگارش فهارس پيشين بوده است.
گفتني آنکه جلد چهاردهم فهارس کتابخانۀ ملک با همکاری کتابخانۀ تخصّصي تاريخ اسلام و ايران منتشر شده است.
شمار نسخه هاي ارزشمند در اين جلد نسبت به جلدهای پيشين کم تر است امّا کمابيش نسخه های ارزشمندی در آن موجود است. از جمله مجموعة 3628 که يک مجموعة ارزشمند از آثار کهن نجوم احکامي به فارسی و عربی است. همچنين شماری از نسخه ها از ديدگاه هنري دارای ارزش هستند که خوشبختانه نمونه هايي از تصاوير آن ها در پايان فهرست بصورت رنگي چاپ شده است.
فهرست نويسي مجموعه نيز توسّط آقای حکيم به طرز مطلوبی صورت گرفته است. هر نسخه با توجّه به موارد گوناگون به اختصار يا به تفصيل شناسايي برگزار شده است. بدينگونه که در آثار معروف، صرفاً به منابع شناسايي آن ها ارجاع داده شده و در شناساندن منابع ناشناخته يا کم شناخته، به تفصيل بيشتر پرداخته شده است. بويژه اشاره به تعداد و عناوين ابواب و فصول آثار ناشناخته و کم شناخته از کارهای سودمند در اين فهرست است که با کاردانی و دانش يکي از جوان ترين فهرست نويسان تدوين شده است.
فهرست نسخه‌هاي خطي كتابخانه و موزه ملي ملك (ج 14)، نگارش سيّدمحمّدحسین حكیم، قم، كتابخانة تخصّصی تاريخ اسلام و ایران، 1393 خ.
مرکز پژوهشي ميراث مکتوب- علی صفری آق‌قلعه