میراث مکتوب- آیین نکوداشت هفت دهه خدمات گسترده علمی و فرهنگی استاد مهدی محقق در قالب برنامه تماشای خورشید صبح یکشنبه 25 آبان با حضور اساتید و بزرگان عرصه فرهنگ و هنر به همت کمیسیون ملی یونسکو-ایران برگزار شد.
در ابتدای این مراسم که اجرای آن را دکتر مستکین برعهده داشت، حجت‌الله ایوبی دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو- ایران روی صحنه آمد و گفت: به این محفل متفاوت خوش آمدید. امروز تماشای خورشید ما تماشایی تر شده است.
وی ادامه داد: وقتی اعلام شد که قرار است برای استاد محقق مراسمی برگزار شود تماس های زیادی برای حضور در این برنامه داشتیم؛ چه کنیم که روزگار سخت شده و در میان این اخبار ناامید کننده نمی‌توانیم پذیرای همه بزرگان باشیم. امروز شما را به تماشای خورشید می خوانیم.
دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو-ایران در ادامه خطاب به استاد محقق عنوان کرد: استاد محقق شما هیچوقت به این تجلیل ها نیاز ندارید ولی ما سر و پا نیازیم؛ همه باید بدانند در آسمان پاک ادبیات و فقه این کشور خورشیدی مانند شما وجود دارد. ما فکر می کردیم روزگار علامه ها به سر رسیده است اما در روزگاری هستیم که علم تخصصی و علما جزیی نگر شده اند.
ایوبی تصریح کرد: ما نمی‌دانستیم در روزگار ما هم می‌توان علامه هایی چون شما را شاهد بود. خداراشکر در روزگاری زندگی می کنیم که دیدیم استاد محقق از شرق تا غرب عالم، دلبری می‌کنند. این شخصیتی است که این گونه پرچم فرهنگ و تمدن را به تمام نقاط جهان برد، این خاک حاصلخیز است و استاد محقق ها از این سرزمین می‌جوشند.
وی اظهار کرد: خداوند نعمت‌های فراوان به استاد داده که یکی از آنها حافظه است؛ فکر نمی‌کردم من را به یاد بیاورند ولی از من سراغ امور را می گرفتند، او فریب حافظه خود را نخورد و مطالب خود را نوشت. سخنرانی استاد محقق همچون یک سمفونی است، یک قصیده و یک سروده است؛ همانقدر شیرین و دلچسب. او معلم به معنای واقعی کلمه است.
دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو توضیح داد: خیلی ها مدرس هستند و آموخته‌های خود را به دیگران منتقل می‌کنند ولی فرق است بین مدرس و معلم. استاد محقق معلم است یعنی دست دانشجو را می‌گیرد تا به مقصد برساند. همه این جلوه ها را مرهون او و همسرش هستیم.
جایگاه استاد محقق در عرصه فرهنگی معاصر
در ادامه غلامعلی حداد عادل رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی پشت تریبون قرار گرفت و بیان کرد: من از ۱۳۴۷ که پایم به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران باز شد افتخار آشنایی با دکتر محقق را تا امروز داشته ام و از نعمت علم و دانش و محبت ایشان بهره‌مند بودم. از راه های گوناگون این فرصت را داشتم که در خدمت ایشان باشم. علاوه بر اینکه در محافل علمی قبل و بعد از انقلاب بهره‌مند از سخنان ایشان بودم در برخی موسسات کار مشترک داشتیم.
وی ادامه داد: ۳۰ سال است که در فرهنگستان زبان و ادب فارسی در خدمت ایشان بودم؛ مایلم اشاره کنم که جایگاه استادانی مانند دکتر محقق در عرصه فرهنگی دوران معاصر کجاست؟ ما همه با این دوگانه سنت و تجدد آشنا هستیم. اصلا تاریخ ۱۵۰ ساله اخیر ما تاریخ کشاکش سنت و تجدد است.
رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی توضیح داد: در هر رشته‌ای شما شاهد این دوگانه هستید از جمله در علم که دانشگاه‌ها علم جدید را ترویج کردند و حوزه های علمیه علوم و معارف سنتی را و همیشه اهل مصلحت نگران افراط و تفریط بودند. در این دهه هایی که دانشگاه‌ها در ایران تأسیس شده به ویژه در دانشکده ادبیات و علوم انسانی نسلی از استادان نقش ایفا کردند که قبل از اینکه به دانشگاه بیایند و با روش جدید علم آشنا شوند بهره‌مند از مباحث حوزوی بودند.
حداد عادل افزود: این استادان که تحصیلات اولیه را در حوزه علمیه کردند، بعد به دانشگاه آمدند و موفق شدند این دوگانه سنت و تجدد را یگانه کنند و از گسیختگی کم کنند؛ تعداد این استادان کم نیست اگر چند نام را بخواهد ذکر کنم شاید آغازگر این سلسله علامه قزوینی باشد بعد در دوران خودمان سید جعفر شهیدی، دکتر زریاب و… یک طیف وسیع که آشنا با معارف دینی، درس خوانده در حوزه ها و رسیده به دانشگاه، دکتر محقق به همین سلسله تعلق دارد.
وی تاکید کرد: باید ارجمندی او را در این دانست که در هجوم تجدد نسل دانشگاهی را با معارف آشنا کرده است. بعضی ها در حوزه ها درس خوانده بودند ولی به دانشگاه آمدند دیگر پشت سر خود را نگاه نکردند اما امثال محقق اینچنین نبودند. امید خودم این است که بعد از انقلاب این التیام قوت گرفته باشد یعنی حوزه و دانشگاه بیشتر به هم نزدیک شده باشند ما بعد از انقلاب روند معکوس را داشتیم؛ جریانی پیدا شده که بر اساس آن عده زیادی به دانشگاه می‌آیند و بعد به حوزه می‌روند، در واقع این خیابان یک طرفه دو سویه شده و این را باید مبارک دانست.
رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: نکته‌ای که در کار دکتر محقق قابل توجه است تنوع کارهای علمی ایشان است. از تدریس ادبیات عرب، تالیف کتاب های عربی گرفته تا کارهای قرآنی، انواع کارهای کلامی و … .
حداد عادل افزود: ایشان به تاریخ علم و طب اسلامی هم علاقه‌مند بودند و توجه وسیع داشتند، طیف وسیع آثار استاد محقق تصحیح کتاب‌های طب اسلامی است و از این جهت به عنوان مرجعی شناخته می‌شوند. او یک دانشمند منزوی نبوده که خود را در اتاقی محبوس کند. او همراه بی قرار و فعال در عرصه تاسیس موسسات علمی بوده است. او با استادان غربی حشر و نشر زیادی داشته‌اند؛ استادانی که جزو مشاهیر خاورشناسی بودند.
وی عنوان کرد: دکتر محقق با همه آنها کار علمی کرده، در موسسات آنها درس داده و تسلط بر زبان های عربی و انگلیسی داشته، یکی از خصوصیات مهم ایشان تشویق جوانان است. در احترامی که جامعه علمی ما برای ایشان قایل است تالیف دو جلد محقق نامه وجود دارد. میان این همه ارج‌نامه که برای استادان تالیف شده کمتر مجموعه‌ای به اندازه محقق نامه سودمند است. آقای محقق از این بخت برخوردار بوده که همسری ارجمند، دانشمند و خردمند داشته که بخشی از توفیق علمی او مربوط به همسرشان است.
مایه فخر عرصه علم
محمود نیلی احمدآبادی رییس دانشگاه تهران در ادامه اظهار کرد: مایه خوشبختی و افتخار است که در این جلسه باشکوه شرکت داشته باشیم و بابت برگزاری این مراسم تشکر می‌کنم. چقدر باشکوه و مایه افتخار است آدم در جایی خدمت کند که این چنین اساتید گرانقدری دارد.
وی ادامه داد: هر زمان ما در دانشگاه تهران درباره مفاخر صحبت کردیم همواره اسم محقق در سر لیست بود و همه از خدمات علمی ایشان یاد می‌کردند وظیفه خودمان می دانستیم که خدمت این اساتید برسیم. زمانی که ما در خدمت ایشان بودیم از زمان هایی بود که آدم گذر زمان را حس نمی‌کرد.
رییس دانشگاه تهران توضیح داد: صحبت از دوران سخت و کرونا شد. همین را برای نقشی که عالمان دارند، مثال بزنیم. ما بحثی را در بررسی شیلاتی های ۹۸ داشتیم که به نظرم رخدادی در علم بو؛د جامعه بخش خدمات را بهتر درک می کند اما پشت این اتفاق را کمتر حس می‌کند. صرف تکیه بر یافته‌های تکنولوژی مشکل جامعه را حل نمی‌کند آن شعور و فرهنگ است که یک ملت را بزرگ می‌کند چیزی که امروز در پدیده کرونا می‌بینیم در ابتدا مشکل بهداشتی آن بود ولی بخش دیگر یک مشکل، ساختاری و اجتماعی و مدیریتی است.
نیلی احمد آبادی یادآور شد: ما کشوری هستیم که مفتخر به یک تمدن طولانی هستیم. وقتی این تاریخ را مطالعه می‌کنیم می‌فهمیم چیزی که ما را به عنوان یک ملت حفظ کردن بی گمان نقش دانشمندان و عالمها بوده است. مفاهیمی می سازند که ما به آن افتخار کنیم یک ملت وقتی با هم تعامل کنند، موضوعات مشترک داشته باشند و به آن افتخار کنند یک ملت می‌شوند و این ها پشت ماندگاری یک تمدن و یک فرهنگ می‌ماند. ما هرچه به این مفاخر بیشتر بهت بدهیم می توانیم به ماندگاری و خوشبختی ملت‌ها بیشتر برسیم. وی تاکید کرد: امروز بستر از هر زمان دیگری به نقش علم بیشتر آگاه هستیم نه آن علمی که بهره مستقیم داریم بلکه آن علمی که عالم ساز است. اگر همه نخبه‌های ما به سمتی بروند که آینده شغلی را داشته باشد و عجیب نیست اما ما را نسبت به حوزه های دیگر آسیب‌پذیر می‌کند. تمام تصمیم‌گیران لازم است به این حوزه بپردازند.
رییس دانشگاه تهران توضیح داد: استاد مهدی محقق علامه است ما امروز به روابط بین‌الملل اهمیت زیادی می‌دهیم ولی او یکی از پایه‌گذاران تعامل در حوزه علوم انسانی معارف است لذا ساختارمند کردن این مباحث از توفیقی‌های محقق است او عالمانه به برخی حوزه‌ها ورود کرد.
آشنایی عمیق با قرآن کریم
سپس علی اکبر صالحی رییس سازمان انرژی اتمی روی صحنه آمد و مطرح کرد: برای من مایه افتخار است که در مراسم گرامیداشت خدمات علمی و فرهنگی دکتر مهدی محقق حضور دارم. اگر چه من به واسطه کسالت و گرفتار آمدن در کمند امور دیوانی کمتر برای حضور در محافل و مجالس توفیق می‌یابم اما نتوانستم از حضور در محضر استاد معظم چشم بپوشم و از همراهی با مجمع اهل فضل برکنار بمانم.
وی ادامه داد: من به دور از هرچیزی بر این باورم که سخن گفتن در باب فضایل دکتر محقق نیازمند آراستگی به چندین هنر است و من خودم را در حدی نمی‌دانم که از عهده این امر بربیایم با خودم اندیشیدیم که هرگز نمی‌توانم حق مطلب را ادا کنم اما خلاف راه صواب و نقش رای بزرگان است که از دعوت دوستان یکدل چشم بپوشم آنچه در مورد شخصیت، روش و منش استاد محقق بیش از دیگر امور برای من جلب توجه می‌کند آشنایی عمیق او با قرآن کریم و میراث بی بدیل حکمای اسلامی است که در روزگار ما کیمیاست.
رییس سازمان انرژی اتمی توضیح داد: علامه مهدی محقق افزون بر برخورداری از پیوند ناگسستنی با سنت و مدرسه فکری و اسلامی، به کاوش در زوایای گوناگون مغرب زمین هم پرداخته، گستره دانش ایشان ایران را درنوردیده و به گوش جهان رسیده است.
صالحی ادامه داد: محقق یکی از احیاگران میراث خردگرایی در عهد اسلامی است پس عجیب نیست اهل فرهنگ و معنا آشنایی با بزرگان را مرهون تلاش های علمی این استاد گرانمایه بدانند. او با بازآفرینی اندیشه های بزرگان ما را دعوت می‌کنند نسبت به احیای جایگاه عقل و خردگرایی شیعی تلاش کنیم من وقتی چهره او را پیش چشم می بینم و آثار او را از نظر می‌گذرانم حس عجیبی دارم از یک سو اعجاز و از یک سو افسوس دارم به عنوان یک ایرانی به خود می بالم که سایه فرزانگانی مانند او بر سر اهل معرفت گسترده است و به جان ما گرمی می‌دهد اما از سوی دیگر این دغدغه آدمی را دستخوش اندوه می‌کند که با سیطره سبک جدید زندگی آیا دیدگان ما و نسل‌های آینده به جمال اندیشمندانی ژرف نگر منور خواهد شد؟
وی تاکید کرد: من که مانند استاد محقق از ریشه روحانی برخواسته ام و به اندازه وسعت اندک خود در گیتی سیر کرده ام به این موضوع فکر می‌کنم این خطر جامعه ایرانی را تهدید می‌کند که نوجوانان ما شاید آرام آرام با گنجینه تمدن اسلامی ایرانی بیگانه شوند و از درک آنها عاجز بمانند اما آنچه باعث دلگرمی ماست زیبایی و گیرایی فرهنگ ایرانی و اسلامی است که برخی از مفاخر گیتی را مجذوب می‌کند اگر این دفینه از این ظرفیت برخوردار است که دل و دین برخی اندیشمندان را برباید پس باید دل قوی داریم که خدا چنین عزیزی را به دست اهریمن زمان رها نخواهد کرد و نسلی جدید پای در می‌نهند و طرحی نو در می‌اندازند.
فروزنده علم
در ادامه دکتر حسن بلخاری رییس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران اظهار کرد: مایلم درباره عنوان فوق‌العاده جمیل این برنامه یعنی «تماشای خورشید» بیان کنم کلمه خورشید در فرهنگ ما هم تصویر ماده و هم معناست. در وجه مادی نور بخشی از زمین است و هر شی به وجود پرتو او نور و گرما می‌گیرد. افروختگی دکتر محقق فروزندگی علم و دانش را در ایران در پی داشته است. من از سال ۹۶ در کنار او بودم هرگز در جای او نبودم و شاگردی او را می‌کنم ممنونم از استاد که دست پاک کمک خود را از سر ما برنداشتند. از ته جانم می‌گویم مایه دلگرمی ما بودند.
یک الگوی تمام عیار
در ادامه دکتر علی‌اصغر میرباقری رییس انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی توضیح داد: سخت است که شاگرد کوچکی بخواهد درباره استاد بزرگی مثل استاد محقق سخن بگوید. در باب استاد ابعاد مختلف شخصیت علمی، فرهنگی و... او باید در فرصت مناسب صحبت کرد تا اندکی از جایگاه ایشان شناخته شود. اینجا فقط می‌شود به یکی از ابعاد شخصیتی او اشاره کرد.
وی ادامه داد: او یک الگوست و می‌شود از او کمک گرفت برای بازسازی ساختار آموزشی. چه خوب است به گونه‌ای برنامه‌ریزی کنیم تا از این الگوهای مجسم استفاده‌های عمیقی ببریم و بدانیم شیوه تربیت آنها چگونه است. استاد ویژگی ای دارد که این ویژگی در استادان و هم‌نسلان او کمتر دیده شد.
رییس انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی تاکید کرد: هر چند هستند عده زیادی از این استادان که این نقش را ایفا کردند و هم در حوزه و هم در دانشگاه تحصیل کردند ولی در بین آنها استاد محقق ویژگی بارزی دارد. استاد در حوزه‌های مختلف احاطه او را می‌بینیم که کم نظیر است او تنها در تحقیقات معاصر صاحب نظر نیست بلکه دامنه فعالیت‌های او بسیار گسترده است. در کنار احاطه علمی کار خاصی که او انجام داد این بود که کوشید ساختارهایی پدید بیاورند که برنامه حاکم باشد و کار گروهی انجام شود.
میرباقری ادامه داد: امروز در حوزه آموزشی بحث بازنگری در نظام‌های آموزشی مطرح است قرار است سیاست‌ها تنظیم شود. در علوم انسانی آسیب‌های جدی داریم که از مهمترین آنها این است که در برون دادهای پژوهشی مشکل داریم مهمترین مسایل جامعه ما مربوط به علوم انسانی است اما در دانشگاه خودش را مکلف به این همه مشکل در جامعه نمی‌داند
سخنان همسر استاد
سپس نوش‌آفرین انصاری همسر مهدی محقق بیان کرد: در سال ۱۳۴۷ زمانی که از کانادا برگشتیم استاد موسسه مطالعات اسلامی را تأسیس کرد. در این موسسه نظر استاد بیشتر بر انتشار آثار بود این نوع نگاه منظم و بستر سازی در تولید علم موثر است در یکی از این مجموعه ها که تاریخ پزشکی است قصه ای داشتیم که چند جلد آن چاپ شده بود و استاد در دوران قرنطینگی این نگرانی را داشت که آیا جلد چهارم چاپ خواهد شد یانه، از نظر او این کتاب مهم بود چون قبل از کتاب این سینا نوشته شده بود ناگهان محمد ترکمان اعلام کردند که این کتاب با چاپ می‌کنند.
وی ادامه داد: دو هفته پیش جلد چهارم کامل الصنایع چاپ شد و بهترین هدیه به استاد بود به‌ویژه اینکه متوجه شد جلد پنجم و ششم هم چاپ می‌شود او وقتی کتاب را در دست گرفت من را یاد زکریای رازی در سالمندی انداخت که گفت حالا با دستان دیگران می‌نویسم و با چشمان دیگران می‌بینم. بحث طلب علم دیگر موضوع است او شیفته استادان خود و تاثیر معلمان بزرگ بر استاد محقق زیاد بوده است. امیدوارم بتوانیم چشمان و دستان او باشیم و از فیض وجودش لذت ببریم.
اهدای نشان یونسکو و رونمایی از تمبر
در ادامه این مراسم با حضور حجت الله ایوبی دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو-ایران، دکتر یونس شکرخواه مدیر گروه ارتباطات کمیسیون ملی یونسکو- ایران، محمود نیلی احمدآبادی رییس دانشگاه تهران، غلامعلی حداد عادل رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، استاد غلامحسین امیرخانی، دکتر حسن بلخاری رییس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران، دکتر علی اکبر صالحی رییس سازمان انرژی اتمی، دکتر سید علی اصغر میرباقری مدیر انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی، دکتر عبدالمهدی مستکین مدیر گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو- ایران، دکتر نوش آفرین انصاری همسر استاد و همچنین فرزند استاد مهدی محقق، نشان یونسکو به پاس یک عمر فعالیت علمی و فرهنگی و قرآنی به استاد محقق اهدا شد.
همچنین در ادامه از تمبر استاد مهدی محقق رونمایی شد.
جایگاه والای فرهنگ در اسلام از نگاه استاد محقق
استاد مهدی محقق در ادامه گفت: من نام دو شخصیت بزرگ عالم تشیع را نام می‌برم که شاید برخی از شما نامش را شنیده باشید سید رضی و سید مرتضی. سید رضی سخنان امام علی را گردآوری کرد حالا که ما نهج‌البلاغه را داریم مدیون او هستیم، برادرش سید مرتضی کتابی نوشت که مسأله امامت را چاشنی عقلی و فلسفی زد تا مسأله امامت در تشیع جنبه عقلی و نقلی داشته باشد. پدر این دو سید فوت کرد و آنها مجلس ختمی را برگزار کردند.
وی ادامه داد: شاعری از سوریه به این مجلس آمد، چشمش نابینا بود، نابینایان وقتی می‌خواهند به جایی بروند همان دم در می‌نشینند این دو برادر این شاعر را ندیده بودند، دیدند نابینایی دم در نشسته است به فکرشان رسید که او یک فرد عادی نیست. آنها رفتند و گفتند تو شاعری؟ و دیدند بله هم اوست دستش را گرفتند و به بالای مجلس بردند این نشان می‌دهد که فرهنگ و دانش در اسلام اهمیت داشته و همیشه در کشور ما دانشمندان را گرامی داشته‌اند. این مملکت دانش پرور است و باید این موضوع را به بچه‌هایمان یادآوری کنیم.
کمیسیون ملی یونسکو- ایران طی سال‌های گذشته با راه‌اندازی برنامه‌ای به‌نام تماشای خورشید، ثابت‌قدمی و تلاش نام‌آوران حوزه فکر، قلم، اندیشه و هنر را همواره گرامی داشته است.
در سال ۱۳۹۷ در مراسمی باشکوه، استاد محمدعلی موحد مولوی‌پژوه در نخستین برنامه تماشای خورشید تجلیل و نشان عالی کمیسیون ملی یونسکو- ایران در دانشگاه تهران به این استاد اهدا شد. همچنین در تیر 1398، استاد یدالله کابلی خوانساری اسطوره خط شکسته ایران از سوی کمیسیون ملی یونسکو در دومین مراسم تماشای خورشید در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران مورد تجلیل قرار گرفت.
منبع: روابط عمومی کمیسیون ملی یونسکو -ایران