جایزۀ بین‌المللی ابن‌سینا برای اخلاق در علم

میراث مکتوب- احمد جلالی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در یونسکو، در مقاله‌ای به معرفی جایزۀ بین‌المللی ابن‌سینا برای اخلاق در علم که به ابتکار ایران و با تصویب در یونسکو، در این نهاد بین‌المللی راه‌اندازی شده، پرداخته است. این مقاله را در ادامه می‌خوانید:

«جایزه ابن‌سینا برای اخلاق در علم» از سال 1382 (2003)، به ابتکار و پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران و تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسمیت یافت. این نوشته گزارش کوتاهی است در باب تأسیس، اهمیت، مراحل بازنگری و حفظ و تداوم این جایزه، و نیز برندگان ادوار آن از آغاز تا این دوره: 

این جایزه که هر دو سال یک بار اعطا می‌شود، به افراد یا گروه‌هایی تعلق می‌گیرد که اولا پژوهش‌های علمی آنان در زمینه «اخلاق در علم و فناوری» مرجعیت آکادمیک یافته و مورد استناد علمی قرار بگیرد، و ثانیا همراه با فعالیت‌هائی باشد که منشاء توجه و تحرک محافل علمی و دانشمندان و نخبگان و افکار عمومی نسبت به ارتباط وثیق مولفه اخلاق در توسعه علمی گردد و به تفکر عمیق در این باره بینجامد.

طبق مقررات جوایز رسمی یونسکو، دبیرخانه یونسکو و کشور حامی و موسس جایزه در بررسی صلاحیت علمی نامزدهای دریافت این جایزه دخالتی ندارند. انتخاب برنده با هیات داوران بین المللی است که مرکب از سه عضو با ملیت‌های مختلف است که از سوی مدیر کل یونسکو از میان اعضای «کمیسیون جهانی اخلاق در علم و فناوری»(COMEST) [1] منصوب می‌شوند و یکی از آنها باید از منطقه جنوب‌غربی و مرکزی آسیا باشد.

 

• در باب اهمیت جایزۀ ابن سینا:

– این تنها جایزه ای در موضوع «اخلاق در علم» است که در سطح سازمان ملل رسمیت دارد، و نیز تنها جایزه ای است که ایران در نظام سازمان ملل تاسیس کرده و به برجسته کردن موضوع آن در یونسکو همت گمارده است. سند تاسیس و توالی سه رکن عنوان جایزه (ابن سینا + اخلاق + علم) معنای نمادین بسیار پرقدرتی دارد. ارتباط این اجزاء، تداعی کننده تاریخ علم و تمدن در کشوری است که از پیشتازان دانش در جهان بوده، ستایش علم را به اخلاق پیوند می دهد، و خاستگاه ابن سینا، این نابغه جامع الاطراف و چهره جهانی ماندگار علم و اندیشه و اخلاق است. نفس ذکر عبارت (Avicenna of Persian Origin) در یک سند ملل متحد که موضوعش رابطه علم و اخلاق است گویای تداعی معانی بسیار ارجمند بوده و خواهد بود. استدلال اصلی ما در لزوم تاسیس آن در یونسکو، این بود که مجموعۀ ملل متحد می باید برای ارتقاء اخلاق علمی و بها دادن به موضوع «اخلاق در علم» پرچمی نمادین برافرازد. نامی که برای جایزه انتخاب کردیم، ابن سینا، قرنهاست نمادِ جهان شمولِ نبوغ و فرزانگی است. تحولات احوال زمانه، هیچگاه نمی تواند بر آینه عظمت و شوکت این نام غباری بنشاند.

كو دل كه بداند نفسي زاسرارش

كوگوش كه بشنود دمي گفتارش

معشوق جمال مي نمايد شب و روز

كو ديده كه تابرخورد از ديدارش  (ابن سینا)

 

– تأسیس رسمی این جایزه در مجموعه سازمان ملل با این کیفیت و عنوان چندان آسان نبود. مراحل تاسیس و تصویب آن دو سال طول کشید زیرا لازم بود  ابتدا اسناد توجیهی از جهت ساز و کار داخلی یونسکو مورد قبول دبیرخانه واقع شود و سپس قطع نامه تاسیس آن در دستور کار شورای اجرائی مورد بحث قرار بگیرد و از تصویب بگذرد و نهایتا در کنفرانس عمومی یونسکو در سطح وزیران مصوب شود. پیشنهاد را در زمانی ارائه کردیم که ریاست کنفرانس عمومی یونسکو با اینجانب بود و عضو شورای اجرائی نیز بودیم. این جایگاه کمک کرد تا با اشراف بیشتر بر ساز و کار یونسکو، از مشکلات تایید دبیرخانه و مراحل تصویب آن در شورای اجرایی در 2002 بگذریم و سپس از تصویب کنفرانس عمومی 2003 بگذرانیم. اصل ایده ابتدا در اجلاس وزرای علوم جهان در یونسکو در 2001 از طرف دکتر مصطفی معین وزیر محترم وقت علوم مطرح شد و سپس نمایندگی کشورمان در یونسکو دست به کار تهیه مقاله مفهومی و اسناد توجیهی و پیگیری مراحل کار شد.

– مراسم رسمی اعطای آن هر دو سال یکبار در حاشیه کنفرانس عمومی در مقر یونسکو توسط مدیرکل این سازمان، با حضور وزیر علوم یا نماینده کشورمان انجام می شود. چنین فرصتی تحت چنین عنوانی در ساز و کار سازمان ملل، برای کشور ما بسیار مغتنم است. علاوه بر این، کمیسیون ملی ایران برای یونسکو، میزبان برنده جایزه در ایران است تا نتایج تحقیقات خود را در دانشگاههای ما عرضه کند و با اساتید و صاحب نظران ما تبادل نظر نماید. این سفر و مشارکت علمی، خود بخشی از جایزه است.

متأسفانه، از سال 1388 تا 1392 (2009 تا 2013)  دولت ما که مؤسس و بانی و حامی «جایزۀ ابن سینا» بود، انجام تعهدات خود را وانهاد و اصل تداوم آن در مخاطره افتاد تا بدانجا که موضوع حذف آن از یونسکو در دستور کار شورای اجرایی بهار 1393 (2014) قرار گرفته بود. با حمایت عاجل دکتر فرجی دانا، وزیر محترم وقت علوم، و تلاش سنگین این نمایندگی، با وجود تعلیق چند ساله، این جایزه در اجلاس شورای اجرائی احیاء شد و مدیرکل یونسکو فراخوان بین‌المللی داد و در کنفرانس عمومی 2015 به چهارمین برندۀ آن، پرفسور شینواری، از پاکستان، با حضور دکتر فرهادی وزیر محترم وقت علوم اعطا گردید.

 

• بازنگری و حفظ جایزه

از سال 2015 بر اساس مصوبه شورای اجرایی یونسکو مبنی بر بازنگری کیفی و کمی کلیه جوائز یونسکو به منظور بهینه سازی و کاهش تعداد این جوایز، جایزه ابن سینا نیز مشمول این بازنگری قرار گرفت که علاوه بر بررسی توسط سازوکارهای داخل یونسکو، از ارزیابان تخصصی خارج از یونسکو نیز بهره گرفته شد. ارزیاب خارجی جایزه ابن سینا در اخلاق، خانم دکتر فرانسواز بیلیس (Françoise Baylis) استاد فلسفه و اخلاق پزشکی از کانادا تعیین شده بود که در طول حدود یکسال از طریق منابع مختلف به ارزیابی علمی و حرفه ای پرداخت. ایشان پس از بررسی از طریق منابع ذیصلاح بین المللی، نهایتا در گفتگوئی مفصل با اینجانب مباحثی را مطرح کرد که طی آن استدلال های ما در انگیزه کشورمان در ایجاد این نماد معنادار بین المللی تشریح و فلسفه وجودی و اهمیت روزافزون آن را از جهت توجه به مولفه اخلاق در موضوعات مبتلابه جامعه جهانی تبیین گردید و موثر هم افتاد. ایشان فهرستی نیز از سئوالات کتبی برای این نمایندگی ارسال کرد که مشروحا به آنها پاسخ دادیم. دکتر فرانسواز بیلیس به من گفت که در بررسی های خود به این نتیجه رسیده است که کلا در همه دنیا، پنج جایزه در باب رابطه علم و اخلاق وجود دارد اما هیچکدام از آنها بین المللی نیست و در سطح موسسات سازمان ملل تعریف نشده و رسمیت ندارد. بنابراین، «جایزه ابن سینا برای اخلاق در علم» که ایران بانی تاسیس آن در یونسکو است، از جهت بین المللی بالاترین پرستیژ را در این موضوع به خود اختصاص داده است.

ناگفته نماند که در این میان گاهی حاشیه هائی هم از این سو و آن سو مطرح می شد؛ مثلا اینکه: آیا بهتر نیست این جایزه چند ملیتی باشد تا بیشتر دیده شود؟ این بدان معنی بود که فقط ایران متولی و صاحب جایزه نباشد و دیگرانی هم به آن بپیوندند! ما هم البته ضمن مخالفت، مشروحا و مستند وبه شواهد و رویه های پیشینی یونسکو، استدلال می کردیم که این نوع پیشنهادها برای جوایز جدید قابل بررسی است اما برای جایزه ای که سالها پیش تاسیس شده و موثر و موفق هم عمل کرده  و مصوبه کنفرانس عمومی هم دارد، دلیلی ندارد از چارچوب و سنت فعلی خارج شود! از طرفی هم، آن وقفه چندساله در اعلام و اهداء جایزه (که در بالا بدان اشاره کردم) اسباب بهانه های جدی شده بود با این استدلال که اعتبار یونسکو در این تعلیق ها آسیب می بیند. البته این حرف اساسا درست است، اما کسانی هم در منطقه ما بودند که چندان خوش نداشتند چنین عنوان معتبری (ابن سینا + اخلاق + علم) صرفا به نام ایران مطرح باشد، و می خواستند مبالغ بسیار زیادی را در چارچوب این جایزه اختصاص دهند تا به بهانه های مختلف اختصاص افتخار تاسیس و حمایت آن به ایران  را بردارند و چند بانی دیگر بر آن بیفزایند. این داستان را مجمل گفتم. تو خود حدیث مفصل بخوان!

تصویب و تدوین و تثبیت یک ایده در سازمانهای بین المللی روندی حرفه ای و حوصله بر دارد. خوشبختانه با کوشش بسیار موفق شدیم اهمیت منحصر به فرد این جایزه و لزوم تداوم آن در گزارش نهائی ارزیابان خارج از یونسکو درج شود و مسیر برای تصویب تداوم آن در شورای اجرائی هموار شود. در این میان، برای ارتقاء و دیده شدن جایزه در سطح بین المللی هم پیشنهادهائی در میان آمد که با حمایت دکتر فرهادی، وزیر محترم وقت علوم شرایط لازم احراز گردید. سرانجام با تلاش فراوان، شورای اجرایی یونسکو سند تداوم آن را مانند قبل به نام جایزه تاسیسی جمهوری اسلامی ایران به تصویب رساند و بلاخره در سال 2017 از سوی کنفرانس عمومی نیز مصوب گردید. به همت دکتر غلامی، وزیر و مدیران ارشد محترم وزارت علوم، پشتیبانی لازم از طرف ما محقق شد. و نهایتا بیانیه رسمی و بین المللی از سوی مدیرکل یونسکو برای برگزاری دوره 2019 این جایزه منتشر گردید.

 

• برندگان ادوار جایزه

از آغاز تأسیس این جایزه تا کنون، هیءت داوران بین المللی، دانشمندان و پژوهشگران برجسته و فعال زیر را شایسته دریافت این جایزه دانسته است:

1) در سال 2005،Professor Margaret Somerville ، از استرالیا – کانادا؛ مدیر مرکز دارو، اخلاق و قوانین دانشگاه مک گیل در مونترال؛

2) در سال 2007، Professor Abdallah S. Daar ، از عمان؛ مدیر برنامه اخلاق کاربردی و فناوری زیستی و معاون برنامه ژنومی و بهداشت جهانی دانشگاه تورنتو؛

3) در سال 2009، Professor Renzong Qiu ، از چین؛ پژوهشگر ارشد موسسه فلسفه و رئیس کمیته علمی مرکز اخلاق زیستی در کالج پزشکی پکن؛

4) در سال 2015،Professor Zabta Khan Shinwari ، از پاکستان؛ رئیس دپارتمان فناوری زیستی دانشگاه قائداعظم  اسلام آباد.

سه نفر از این چهار برنده، با برنامه‌ریزی و همت کمیسیون ملی ایران برای یونسکو و حمایت وزارت علوم، برنامه های علمی موفق و پرثمری در دانشگاههای ما داشتند. خوشبختانه در مراکز علمی ایران علاقه به ورود در مبحث اخلاق در علم رو به فزونی و نهادینه شدن است و گروههای هیات علمی در این باب دارد شکل می گیرد.

از طرفی، مجموعه برندگان این جایزه، با تکیه به موقعیت و شخصیت علمی و آثار و دامنه فعالیتهای خود در گسترش توجه به موضوع اخلاق در علم، بالقوه شبکه ای خواهند بود که مبلغ اهمیت نگاه و اقدام ایران در تقویت رابطه علم و اخلاق در جای جای محافل علمی جهانی خواهند بود. مثلا برنده 2015، پرفسور شینواری، با استفاده یک نهاد علمی و پژوهشی در پاکستان بوجود آورده و تا کنون در دهها همایش علمی به تشریح معنای عمیق این اقدام کشورمان پرداخته است. همین اخیرا، در هفتم اکتبر 2019، تالار اصلی یونسکو شاهد میزگردی تحت عنوان: جایزه ابن سینا و اهمیت اخلاق در علم بود که پرفسور شینواری، مدیر بخش علوم اجتماعی یونسکو و اینجانب در آن سخن گفتند. یکی از فواید جنبی اما مهم این فعالیتها، زنده شدن یاد و نام و بزرگی ابن سینا است که در واقع تجلیل از تمدن ایران بزرگ و سهم آن در منظومه دانش و مدنیت بشری است.  

پنجمین برنده، در چهلمین کنفرانس عمومی یونسکو از جانب هیات داوران بین المللی (کمیسیون جهانی اخلاق در علم و فناوری) معرفی خواهد شد. خوشبختانه هم اکنون مراسم «جایزه ابن سینا برای اخلاق در علم» به یک سنت علمی و اخلاقی شناخته شده تبدیل شده و در جدول رسمی برنامه های کنفرانس عمومی یونسکو به همراه پرتره ابن سینا می درخشد. تا باد چنین بادا.

 

بماند سالها این نظم و ترتیب

 زما هر ذره خاک افتاده جایی

غرض نقشی است کز ما باز ماند

که هستی را نمی بینم بقایی

مگر صاحبدلی روزی به رحمت

کند در کار درویشان دعایی         (سعدی)

 

احمد جلالی، سفیر در یونسکو، پاریس، 18 آبان 1398