میراث مکتوب- «تفسير» اصطلاحی در علوم اسلامی و ناظر به توضیح معانی آیات قرآن كریم و استخراج معارف از آن است. این واژه در تركیب «علم تفسیر» به یكی از گسترده‌ترین زمینه‌های علوم اسلامی اشاره دارد كه موضوع آن تفسیر قرآن كریم است.
ریشه سامی «فسر» در كهن‌ترین كاربردهای خود به معنای گداختن و در کاربرد پسین به معنای خواب گزاردن و تعبیر كردن است. در فرایند انتقال از معنای گداختن به گزاردن استعاره‌ای رخ داده که مبنای آن یکی دانستن گداختن سنگ معدن برای دستیابی به فلز ناب و گداختن سخن برای دستیابی به معنای نهفته آن است.
نخستین آثار با عنوان «تفسیر القرآن»، كه تألیفی از منابع متنوع و تلفیقی میان اقوال تفسیری صحابه و تابعین محسوب می‌شود، متعلق به دهه‌های سوم تا پنجم سده دوم قمری است. ویژگی دیگر این آثار، ثبت نظریات تفسیری مؤلف در عین نقل از صحابه و تابعین است. این گونه تألیف در عراق، مكه و خراسان دیده می‌شود، یعنی بوم‌هایی که نواندیشی در آنها ریشه‌دار بود، اما چنین حرکتی در بوم‌های سنت‌گرا چون مدینه و شام دیده نمی‌شد و مفسران آنها دیرتر به جریان تألیف تفسیری پیوستند.
مهم‌ترین تفسیر در دوره اتباع تابعین، تفسیر مقاتل بن سلیمان، عالم بلخی‌تبار مرو است که کهن‌ترین تفسیر کامل بر جای مانده دانسته می‌شود و ذهبی مؤلف آن را «بزرگِ مفسران» شمرده است. این اثر همواره در طول تاریخ تداول داشته و اکنون نسخه‌های متعددی از آن در دست است.
مقاتل بن سلیمان که بود؟
ابوالحسن مقاتل بن سليمان بن بشير ازدى مروزى بلخى، از مفسران و محدثان مشهور قرن دوم هجرى است. وی بين سال‌هاى ۸۰ تا ۹۰ قمری در شهر بلخ از شهرهاى خراسان قديم متولد شد. او پس از مدتی از بلخ به مرو منتقل شد و مدتى در آنجا رحل اقامت گزيد و در همان‌جا ازدواج کرد. مرو از شهرهاى معروف خراسان قديم بود كه علماى زيادى داشت، از جمله احمد بن حنبل و سفيان ثورى. قبر چهار صحابى پيغمبر(ص) نيز در آن شهر هست.
مقاتل پس از آن به عراق رفت و شهر بصره را برای سکونت برگزيد. در آن زمان عراق محل ملل و نحل و جریانهای فكرى و عملى فراوانى بود و اديان قديمى نيز سابقه‌اى دیرینه در عراق داشته‌اند. قبل از اسلام دين سريانى و نیز فلسفه يونان و حكمت فارس در آنجا تدريس مى‌شد. مسيحيت هم قبل از اسلام رد پايى در عراق داشت. بصره نیز محل اصحاب جدل و خصومت و يكى از مهمترين مراكز عراق در عهد اموى و عباسى بود. وی پس از چندی از بصره به بغداد، كه پايتخت خلافت بود، منتقل شد. بغداد، علما، زهاد، ادبا و انديشمندان فراوانى داشت. مقاتل به عنوان عالمى مشهور با خلفا و امرا مراوده داشت و تنوع و كثرت معلوماتش بر شهرت او افزود و در بغداد به شيخ حديث و مفسر شهره بود.
شیخ طوسی در رجال خود او را از اصحاب دو امام، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) معرفی می‌کند و می‌گوید: «او در حدیث و قرائت قرآن دانشمند بزرگی بوده و تالیفات متعددی دارد». آیت‌الله خویی نیز در معجم نظر شیخ طوسی را مبنی بر اینکه مقاتل از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بوده نقل کرده است و می‌گوید: «او از امام صادق(ع) روایت کرده است و حسن بن محبوب از او روایت می‌نماید. ابن ندیم در الفهرست او را از متأخران زیدیه به شمار می‌آورد و تألیفاتی را به وی نسبت می‌دهد».
ویژگی‌های تفسیر مقاتل
حوزه دینی مرو متأخرتر از حوزه‌های پنج‌گانه مدینه، مکه، کوفه، بصره و دمشق بود و بدین ترتیب زمینه بیشتری برای رهایی از محدودیت‌های بومی در آن وجود داشت و همین رهایی فضای مناسبی را برای ایجاد یک تفسیر فرابومی در خراسان به خوبی فراهم آورده است. تأمل در مقدمه تفسیر مقاتل بن سلیمان نشان می‌دهد که مؤلف در آن به میراث بوم‌های متنوع توجه کرده است.
تفسیر مقاتل جایگاه مهمی دارد و اقوال اعتقادی نسبت داده شده به مقاتل در تشبیه و تفضیل صحابه حتى اگر به اندازه كافی دقیق نباشد، نشان می‌دهد كه وی فراتر از روایت، اهل اندیشه كلامی و مباحث نظری در عقاید نیز بوده است.
تفسیر مقاتل بی‌درنگ پس از تألیف آن در زمان حیات مؤلف رواج یافت و نسخه‌های آن به دست بزرگان اصحاب حدیث در سرزمین‌های مختلف رسید و آن را در معرض داوری قرار داد. منصف‌ترین داوران چون ابن‌مبارك، اصل تفسیر را مستحسن، اما وضعیت اسنادی آن را غیرقابل اعتماد می‌شمردند. البته گرایش‌های اعتقادی مؤلف در بدبینی اصحاب حدیث مؤثر بوده است.
این تفسیر به صورت پیوسته تمامی آیات را، آنجا که به تبیین نیاز داشت، تفسیر کرده است و عقل و نقل رعایت شده و عبارت‌هایی کوتاه و فشرده و رسا و شیوا دارد و بیشتر بر تفسیر قرآن به قرآن تکیه کرده است. روش كلى مفسر در ورود و خروج مطالب به اين شكل بوده كه ابتدا مشخصات كلى سوره شامل مكى يا مدنى بودن و تعداد آيات را ارائه مى‌دهد و سپس فراز به فراز آيات را با كمك آيات ديگر معنا مى‌کند. بعد از معنا، به شأن نزول‌ها مى‌پردازد.
چنانکه اشاره شد یکی از ويژگى‌هاى اين تفسير شيوه تفسيرى قرآن به قرآن است كه مقاتل به واسطه احاطه و تسلط بر كليات قرآن به زيباترين وجه آن را پياده کرده است. از ويژگى‌هاى ديگر اثر، ايجاد تلائم و هماهنگى و وحدت آياتى است كه در ظاهر موهم تناقض هستند.
نویسنده در نقل آرا و نقد و ترجيح، راه كوتاه را پيموده و چندان وارد مباحث جدلى نشده است. از لحاظ احاطه بر معانى قرآن، در عين جامعيّت، فشرده بيان كرده و در عين ايجاز، رعايت ايفا (رسا بودن) به طور شايسته شده است و مزیت دیگر این است كه با وجود حجم كم، محتواى بسياری را به جهان علم تقديم کرده است. اهمیت این تفسیر به حدی است که به رغم گذشت بيش از دوازده قرن، هنوز در انسان اين احساس را به وجود مى‌آورد كه گويى براى امروز نوشته شده است.
منبع: ایکنا