میراث مکتوب- مرحوم آقا بزرگ در کتاب مصفی المقال، مشيخه ابن مبحوب را از کتاب‌های رجالی بر شمرده است (1) و در اين ميان بسياری ـ چه با اشاره به مصفی المقال و چه بدون اشاره به آن ـ اين مطلب را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند (2). در اين ميان برخی ديگر مشيخه جعفر بن بشير را نيز به کتب رجالی شيعه افزوده‌اند (3) اما نه مشيخه جعفر بن بشير و نه مشيخه ابن مبحوب هيچ يک کتاب رجالی نيست، بلکه اين دو کتاب روايی است. ريشه اين اشتباه، قياس اين مشيخه‌ها با مشيخه صدوق و مشيخه شيخ طوسی است.
اما دليل اين که مشيخه ابن مبحوب کتابی است حديثی نه کتابی رجالی چند امر است:
1. نجاشي در شرح حال داود بن كورة می‌گويد: «هو الذي بوّب كتاب المشيخة للحسن بن محبوب السراد على معاني الفقه» (4) که گمان نکنم کسی «معانی فقه» را مرتبط با مباحث رجالی دانسته باشد.
2. تکه‌ای از کتاب مشيخه ابن محبوب در مستطرفات سرائر آمده است، و با مراجعه به اين کتاب معلوم می‌شود اين کتاب هيچ اطلاعات رجالی در خود جای نداده است، بلکه يک کتاب روايی محض است (5).
3. با مراجعه به مصادر اصحاب مشاهده می‌کنيم منقولات از مشيخه ابن محبوب، همه منقولات روايی است نه رجالی (6).
4. طبرسی درباره مشيخه ابن محبوب می‌نويسد: «الحسن بن محبوب الزراد قد صنّف كتاب المشيخة الذي هو في أصول الشيعة أشهر من كتاب المزني و أمثاله قبل زمان الغيبة. … فذكر فيه بعض ما أوردناه من أخبار الغيبة، فوافق الخبر الخبر» (7). اربلی هم اين مطلب را نقل کرده است (8).
به نظر می‌رسد اين مشيخه‌ها چيزی شبيه به مسانيد اهل سنت است با اين تفاوت که مثلاً ابن حنبل در مسندش، روايات را بر اساس راوی مباشر از پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله دسته بندی نموده است، اما ابن محبوب در مشيخه‌اش روايات را بر اساس شيوخی که اين روايات را از آنها شنيده دسته بندی نموده است.
محقّق مجلسي می‌گويد:
«المراد بكتاب المشيخة الكتاب الذي صنّفه الحسن بن محبوب وألّفه من أخبار الشيوخ من أصحاب أبي جعفر وأبي عبد الله وأبي الحسن ـ صلوات الله عليهم ـ فإنّه روى عن ستّين رجلاً من أصحاب أبي عبد الله عليه السلام كتبهم التي ألّفوها ما سمعوا منهم عليهم السلام، وكان دأبهم أن يكتبوا كلّ خبر كانوا يسمعون في كتبهم كلّ يوم وكان الأخبار في تلك الكتب منثوراً، لأنّهم في كلّ يوم كانوا يسمعون من أحكام الطهارة والصلاة، والحجّ، والتجارة، والنكاح، والطلاق، والديات وغيرها، ويكتبون أخبار كلّ يوم في كتبهم. فرتّب الحسن بن محبوب أخبار الشيوخ على ترتيب أبواب الفقه وكان منثوراً لم يكن مثل هذه الكتب التي لنا، ثمَّ جمع هذا الشيخ على ترتيب أسماء الشيوخ بأن جمع على ترتيب اسم زرارة مثلاً وذكر أخباره مرتّباً أوّلاً، ثمَّ ذكر أخبار محمّد بن مسلم مرتّباً ثانياً وهكذا» (9).
البته ممکن است کسی ادّعا کند مشيخه جعفر بن بشير، با مشيخه ابن محبوب متفاوت است، و اين مشيخه همانند مشيخه صدوق است. اما تصريح نجاشی چيزی خلاف اين ادعا را ثابت می‌کند. نجاشی در شرح حال جعفر بن بشير البجلی می‌نويسد: «له كتاب المشيخة، مثل كتاب الحسن بن محبوب إلا أنه أصغر منه» (10)
نکته پايانی آن که در ميان آثار موجود نصريه کتابی با عنوان «المشيخة» وجود دارد که نه با مشيخه‌های رجالی شباهت دارد و نه با مشيخه‌های روائی (11).
پانوشت:
۱. مصفی المقال، ص۱۲۸
۲. رک: كليات في علم الرجال، ص ۴۵؛ آشنايی با كتب رجالی شيعه، ص ۱۳؛ پژوهشی در علم رجال، ص۹۷، المدخل الی موسوعة الحديث النبوي: ص۲۱۹، منابع تاريخی شيعه، ص۱۲۲
۳. المدخل الی موسوعة الحديث النبوي: ص۲۲۰؛ منابع تاريخی شيعه، ص۱۲۳
۴. رجال النجاشي، رقم: ۴۱۶
۵. رک: السرائر، ج۳، ص ۵۸۹
۶. نمونه‌ای از روايات مشيخه ابن محبوب را نک: تهذيب الأحكام، ج۱، ص ۱۲۱؛ ج۶، ص۱۶۰؛ الاستبصار، ج۱ ، ص ۱۰۶ ؛ ج۳، ص ۶؛ فتح الأبواب، ص۲۷۱؛ محاسبة النفس، ص۳۶؛ التشريف بالمنن، ص۳۵۱؛ الأمان من أخطار الأسفار، ص۹۵؛ فلاح السائل، ص۱۵۷؛ فرحة الغري، ص۱۰۱؛ مختصر البصائر، ص ۴۱۴، ۴۶۲؛ عوالي اللئالي ج۱، ص ۳۴۰؛ ج۴ ، ص۴۱.
۷. اعلام الوری، ج۲، ص۲۵۸.
۸. كشف الغمة، ج۲، ص۵۲۹
۹. روضة المتّقين: ج۱۴، ص۳۲۹.
۱۰. رجال النجاشي، ص ۳۰۴
۱۱. نک: سلسلة التراث العلوي، ج۹، ص۶، مقدمه محقق؛ ونيز ج۹، ص۱۴۱ به بعد.
نویسنده: محمدباقر ملکیان