میراث مکتوب- کتاب «فرائد الفوائد» در احوال مدارس و مساجد، تألیف محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، که به کوشش رسول جعفریان پیش از این در سال 1373 چاپ و منتشرشده بود، از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب بازچاپ شد.
محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی تبریزی عالم شیعی قرن دوازدهم قمری است. او از جانب سلطان حسین صفوی تولیت و نظارت مدرسه شیخ لطف الله را به عهده داشت و در این اثر خود به معرفی و تاریخچه مساجد و مدارس و برخی مطالب مرتبط پرداخته است.
فرائد الفوائد به لحاظ اشتمال بر اطلاعاتی درباره مساجد و مدارس عصر صفوی و همچنین روش‌های تعلیم و تربیت با توجه به معدود بودن منابع در این زمینه اهمیتی ویژه دارد.
این کتاب مشتمل بر دو باب و یک خاتمه است، و هر باب شش فصل دارد. باب اول شامل بحث لغوی درباره واژه مسجد، اشاره به آیات و احادیث در اهمیت مساجد، چگونگی بنای مسجد، آداب و ادعیه ورود به مسجد و عبادت در آن است. تبریزی ضمن برشمردن محرّمات و مکروهات ورود به مسجد، بحث تنباکو را مطرح می‌سازد که نشان می‌دهد دامنه مجادلات فقهی در این باب، که از ابتدای عصر صفوی مطرح شده بود، همچنان ادامه داشته است.
دیگر مطالب این باب عبارتند از: تاریخچه بنای مساجد و معرفی اجمالی مهمترین مساجد مانند مسجدالحرام، مسجد النبی و مسجد کوفه، و نیز اشاره به انحراف قبله برخی شهرها و مساجد، از جمله مقدار انحراف قبله مسجد جامع قدیم و مسجد جدید عباسی در اصفهان و مسجد جامع تبریز.
باب دوم شامل بحث لغوی درباره واژه مدرسه، ذکر آداب تعلیم و تربیت، تاریخچه بنای مدارس به ویژه در اصفهان، اشاره به امور مالی و نحوه اداره مدارس است. به رغم اینکه دوره صفوی عصر رشد و گسترش تحصیلات علمی و نهضت مدرسه‌سازی در اصفهان و دیگر شهرهای مهم ایران بوده است، مؤلف چندان گزارش جامعی در این باب به دست نمی‌دهد.
محمدزمان در فصل ششم به ذکر نام تربیت‌یافتگان مدرسه شیخ لطف‌الله می‌پردازد و نیز از دانشمندان امامیه چون، آقاحسین خوانساری، شمس الدین محمد گیلانی (ملا شمسا) صاحب حاشیه بر شرح حکمه العین و آقا محمد باقر خاتون‌آبادی نام می‌برد. تبریزی این مدرسه را نزد شیعیان، هم‌شأن نظامیه نزذ اهل سنت می‌داند.
خاتمه کتاب، درباره آداب زیارت، احکام کلیسا، کنایس، صومعه‌ها و دیگر مسائل است. تبریزی به رغم گرایش به زهد و ریاضت، مشوق گوشه‌نشینی نبوده و به صوفیان بازاری تاخته و در وصف احوال شیخ صفی‌الدین اردبیلی بر پایبندی وی به شریعت تأکید ورزیده است.
تبریزی برای تألیف این کتاب به منابع متعددی مراجعه، و نام آنها را در جای جای اثر خویش ذکر کرده است. برخی از نقل قول‌های وی برگرفته از بحارالانوار است. بعدها فرائد الفوائد در دسترس میرزا محمدباقر خوانساری بوده، و او بنا به نوشته خود در روضات الجنات، در شرح حال برخی از علما از این اثر بهره جسته است. آقا بزرگ تهرانی نیز از فرائد الفوائد به نقل از خوانساری سخن گفته و گویا خود وی به آن دسترسی نداشته است. جلال‌الدین همائی در ضمن معرفی سردابه‌ای که در پشت مسجد شیخ لطف‌الله و در جنب مدرسه خواجه ملک بوده و به مقبره ابن سینا شهرت داشته است، می‌نویسد که سالها در پی فرائد الفوائد بوده اما آن را نیافته است. ظاهراً وی نیز از طریق روضات الجنات با نام این کتاب آشنا شده است.
ایرج افشار نسخه‌ای از این اثر را در فهرست کتابخانه دولتی آلمان (کتابخانه پادشاهی برلین) یافته و در 1353 آن را در عامری‌نامه معرفی کرده است.
فرائد الفوائد در سال 1373 در تهران بر پایه ریزفیلم همین نسخه، با مقدمه و تصحیح رسول جعفریان، برای نخستین بار، طی همکاری احیا کتاب و دفتر نشر میراث مکتوب، چاپ و منتشر شده بود و هم اکنون به صورت مستقل از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در 346 صفحه بازچاپ شده است.
علاقه‌مندان می‌توانند با تماس با شماره تلفن 02166490612 (داخلی 105) درخواست خود را برای خرید این کتاب، با جلد شومیز به بهای 72 هزار تومان و با جلد سخت به بهای 97 هزار تومان، اعلام کنند.