میراث مکتوب- در دل تاریخ ایران، جایی که کلمات زنده و داستان‌ها به دست چاپگرها منتقل می‌شوند، تبریز به عنوان یکی از نخستین بسترهای تولد صنعت چاپ، به عنوان شاهدی بر بیداری فرهنگی و بازشدن درهای دانش و آگاهی در تاریخ ما ایستاده است.
تبریز به عنوان دروازه ایران به اروپا از دیرباز مهد تحولات نوین بوده و از دوران جاده ابریشم تا تحولات مشروطیت یکی از ارکان تحولات مدرن ایران زمین به شمار می‌رفته است. در بین تمام تحولات، شاید بتوان گفت ورود صنعت چاپ به کشور از طریق تبریز یکی از مهمترین تحولاتی است که تاریخ این مرز و بوم به خود دیده است.
چاپ نخستین اسکناس جهان اسلام در عصر ایلخانی
سابقه دستگاه چاپ در ایران به چاپ اسکناس در تبریز بر می‌گردد. سید ابوالفضل رضوی در مقاله‌ای با عنوان نظام پولی در عصر ایلخانان در مجله پژوهش‌های تاریخی، آورده است: پول کاغذی در چین «چائو» (Chao) یا «تسان» نام داشت و در ایران با عنوان «چاو» معمول شد. دستور استفاده از چاو در ایران در جمادی الاول ۶۹۳ ه.ق پس از پیشنهاد صدرالدین زنجانی و تایید آن از طرف «پولاد چینگسانگ» نماینده قاآن در دستگاه ایلخانی صادر شد.
رشید کفیلی از فعالان جمع‌آوری آثار موزه درحال احداث صنعت چاپ تبریز در خصوص ورود نخستین دستگاه چاپ به ایران گفت: بر اساس تحقیقات صورت گرفته نخستین دستگاه چاپ ایران حدود ۷۰۰ سال قبل در دوره ایلخانی وارد تبریز شد که در آن دوران پایتخت کشور محسوب می‌شد.
وی افزود: ایلخانان با این دستگاه نخستین اسکناس دنیای اسلام و دومین اسکناس تاریخ جهان را چاپ و منتشر کرده‌اند.
سید رضا شریفی، محقق، پژوهشگر موزه درحال احداث صنعت چاپ در تبریز با اشاره به قدمت این صنعت در تبریز گفت: ایلخانان با توجه به روابط خود با دربار چین با صنعت چاپ، کاغذ و اسکناس به عنوان پول رایج آشنا شدند.
یکی از قدیمی‌ترین کلیشه‌های چاپ اسکناس در موزه چین (از اسکناس چاو ایرانی تصویری در دسترس نیست)
وی افزود: در آن دوران با ورود نخستین دستگاه چاپ به ایران، اولین ضرابخانه اسکناس چاپی راه اندازی و پول کاغذی را وارد چرخه اقتصادی کشور کردند.
شریفی با اشاره به سرنوشت ضرابخانه پول کاغذی و پایان عمر اسکناس در آن دوران گفت: مردم آن دوران به دلیل سابقه تاریخی و ارزش سکه‌های طلا و نقره، از پول کاغذی استقبال نکرده و بدین ترتیب اسکناس‌های چاپ شده منسوخ شد.
تلاش‌های ناکام برای ورود صنعت چاپ در عصر صفوی
بر اساس اسناد تاریخی، پیشوای مذهبی وقت ارمنیان جلفای اصفهان، حدود ۴۰۰ سال پیش در سفرش به اروپا با چاپ کتاب آشنا شد و در صدد برآمد در جلفای اصفهان نیز چاپخانه احداث کند.
اما این چاپخانه نیز در کشور فراگیر نشد و نتوانست مناشا تحولاتی جدید در کشور شود.
رشید کفیلی، از فعالان موزه درحال احداث صنعت چاپ تبریز در این خصوص یادآور شد: اهالی جلفای اصفهان نیز که با مهاجرت از آذربایجان در آن شهر ساکن شده بودند از اروپا دستگاه چاپ وارد کردند اما این اقدام نیز به راه اندازی صنعت چاپ در کشور منجر نشد.
سید رضا شریفی، پژوهشگر صنعت چاپ در خصوص دلیل عدم رشد صنعت چاپ در عصر صفوی اظهار داشت: پادشاهان و نیز اندیشمندان عصر صفوی به اهمیت این صنعت واقف بوده و می‌خواستند در این خصوص اقداماتی انجام دهند اما به نظر می‌رسد تحولات دیگر همچون وقوع جنگ‌های پی در پی مانع از توجه آنان به این حوزه شده است.
وی تصریح کرد: در این دوره تا اواخر عصر قاجار کتب ما در هند و اروپا چاپ و وارد کشور می‌شد.
عباس میرزا و توجه به صنعت چاپ به عنوان پایه آموزش عمومی
نزدیکی تبریز و آذربایجان به اروپا به عنوان مهد توسعه و پیشرفت، باعث شد این شهر از دوران قاجار با ورود نخستین دستگاه‌های چاپ از روسیه، به نقطه‌ای حیاتی در پیشرفت فرهنگ و تمدن ایرانی تبدیل گردد.
سید رضا شریفی، پژوهشگر صنعت چاپ با اشاره به هوش و احساس نیاز عباس میرزا به لزوم چاپ منابع و کتابهای نوین برای آموزش لشکر و توسعه کشور، نخستین اقدامات تاریخ عصر جدید را برای ورود دستگاه چاپ و راه‌اندازی این صنعت در کشور بر می دارد.
وی ادامه داد: عباس میرزا در طول جنگ‌های ایران و روس در می‌یابد که آموزش علوم نوین اساس توسعه کشور است و علاوه بر آن نمی‌توان بدون وجود منابع جدید ارتش و نیروهای ایرانی را با اصول جنگ‌های مدرن آشنا کرد.
شریفی تصریح کرد: وی در اولین گام، فردی به نام میرزا زین العابدین را به روسیه می‌فرستد تا با اصول فناوری ساخت و راه‌اندازی صنعت چاپ آشنا شود.
به گفته وی میرزا زین العابدین با سیرکامل صنعت چاپ از اصول شیمیایی ساخت مرکب و سمبه‌های حروف سربی آشنا شده و به ایران باز می‌گردد.
این پژوهشگر تاریخی با اشاره به نخستین کتاب چاپ شده توسط عباس میرزا گفت: با توجه به جنگ‌های ایران و روس، «فتاوی جهادیه» نخستین کتابی بود که به دستور عباس میرزا در تبریز منتشر شد که شامل فتاوی مجتهدهای شیعه در خصوص جهاد علیه روسیه بود.
از ورود نخستین دستگاه چاپ سربی تا ساخت دستگاه چاپ سنگی در عصر قاجار
عباس میرزا نایب السلطنه، میرزا زین العابدین تبریزی را مامور فراگیری فن چاپ و به راه انداختن نخستین چاپخانه در تبریز کرده بود. وی به سال ۱۲۳۳ هجری قمری اسباب و آلات چاپ حروفی را به تبریز آورده و مطبعه کوچکی برقرار کرد. نقش وی در راه‌اندازی و توسعه صنعت چاپ به قدری است که اغلب متولیان خانوادگی صنعت چاپ ایران از شاگردان میرزا زین العابدین هستند.
سید رضا شریفی با بیان اینکه نخستین دستگاه چاپ وارد شده به ایران در عصر قاجار، سربی بود افزود: حروف چاپی این دستگاه در ابتدا عربی بود اما بعدها با تلاش هنرمندان و فعالان چاپ در تبریز، حروف و حتی فونت یکسان فارسی نیز ساخته شد.
وی در عین حال یادآور شد: دستگاه چاپ سربی در همان اوایل و ۵ سال پس از ورود به کشور کنار گذاشته شد و چاپ سنگی رواج یافت.
محمد عزیزی راد، نویسنده و پژوهشگر تاریخ عصر قاجار با اشاره به دلیل تغییر دستگاه چاپ از سربی به چاپ سنگی اظهار داشت: از آنجا که در چاپ سربی فونت‌ها ثابت بود و امکان هنرنمایی با خط فارسی وجود نداشت مورد اعتراض خطاطان و هنرمندان قرار گرفت و میرزا زین العابدین و شاگردانش با توجه به آموزش‌های قبلی، نسبت به ساخت دستگاه چاپ سنگی کردند.
کتاب فتاوی جهادیه که توسط عباس میرزا به چاپ رسید
عمر کوتاه چاپ سنگی در کشور
سید رضا شریفی، پژوهشگر صنعت چاپ با بیان اینکه بسیاری از کتب چاپ شده درکشور در عصر قاجار به صورت سنگی چاپ شده است گفت: با این‌حال با ورود دستگاه‌های مدرن، عمر دستگاه‌های سنگی همزمان با پایان عصر قاجار نیز پایان یافت.
محمد عزیزی راد، نویسنده و پژوهشگر تاریخ عصر قاجار در خصوص دلیل عدم اقبال به چاپ سنگی گفت: به کار بردن مواد شیمیایی برای حروف سنگی عمر استفاده از آنها را این روش را کوتاه می‌کرد؛ ضمن اینکه امکان چاپ در تیراژهای بالا در این روش وجود نداشت. به همین دلیل دستگاه‌های چاپ سنگی رفته رفته جای خود را به دستگاه‌های چاپ کلیشه‌ای سربی و گراورسازی دادند.
عصر روشنگری مشروطه، محصول رونق صنعت چاپ در ایران
به واسطه ورود و توسعه صنعت چاپ در میانه‌های عصر قاجار، نسیم روشنگری، بیداری و عدالتخواهی در ایران زمین رشد یافت و تحولی را سبب شد که نه تنها زبان و ادبیات، بلکه هویت ملت ایران را با نوعی نوگرایی در هم آمیخت.
در جامعه‌ای که کتاب فقط در دست عده‌ای محدود دیده می‌شد، صدای دستگاه‌های چاپ بر دل کوچه‌های تبریز طنین انداخت و مردمان این کشور را از تهران و قزوین و اصفهان تا اقصی نقاط ایران از خوابی طولانی بیدار کرد.
رضا سرابی اقدم، مجموعه‌دار اشیای تاریخی و پژوهشگر عصر قاجار با بیان اینکه صنعت چاپ، نیروی محرکه اندیشه مشروطه خواهی در ایران بود گفت: انتشار اعلامیه‌های عصر روشنگری مشروطیت در تیراژ بالا توسط دستگاه‌های چاپ در تبریز و ارسال به اقصی نقاط کشور یکی از مهمترین دستاوردهای این صنعت است که موجب رشد آزادیخواهی در سراسر ایران شد.
محمد عزیزی راد، پژوهشگر تاریخ عصر قاجار و نویسنده کتابهای تاریخ مطبوعات ایران در عصر مشروطه نیز در این خصوص گفت: یکی از دلایل اصلی فراگیری مشروطه خواهی، انتشار بیش از ۱۲۰ عنوان روزنامه در آن دوران است که به واسطه رشد صنعت چاپ در تبریز میسر شد.
سرنوشت دستگاه‌های چاپ عصر قاجار در تبریز
اما سرنوشت دستگاه‌های چاپ عصر قاجار در تبریز نیز جالب است. رضا سرابی اقدم مجموعه دار اشیای تاریخی عصر قاجار با اشاره به اینکه سه دستگاه از نخستین نسل دستگاه‌های چاپ عصر قاجار سالم مانده‌اند، گفت: یکی از این دستگاه ها همینک در مرکز بنیاد ایرانشناسی در خانه تاریخی شربت اوغلی نگهداری می‌شود.
وی ادامه داد: دستگاه دیگر را بنده به موزه شهرداری تبریز اهدا کرده‌ام و دستگاه سوم به تهران منتقل شده است.
سید رضا شریفی، پژوهشگر موزه درحال راه اندازی صنعت چاپ تبریز نیز با اشاره به اینکه دستگاه‌های چاپ سنگی به دلایل فنی خودبه خود از عرصه کنار گذاشته شدند، در خصوص سرنوشت دستگاه‌های چاپ سربی قدیمی گفت: هر چاپخانه برای ارتقای تجهیزات خود ملزم بود دستگاه‌های قدیمی خود را امحا کند.
وی تصریح کرد: دستگاه‌های حاکمیتی آن دوران همواره به سرنوشت دستگاه‌های چاپ حساس بودند و حتی با هدف نظارت بر پروسه امحا، مجوز صادر می‌کردند.
به گفته وی استفاده از دستگاه چاپ به قدری حساسیت داشت که حتی اعلامیه‌های ترحیم نیز پیش از انتشار ملزم به دریافت مجوز بودند.
شریفی در ادامه تصریح کرد: با روی کار آمدن پهلوی اول و تا دهه ۲۰ چاپ سربی به صورت دستی باب بود اما بعدها با توسعه این صنعت، دستگاه‌های چاپ برقی وارد ایران شد.
امروزه، صنعت چاپ در ایران دیگر تنها به چاپ کتاب محدود نمی‌شود. با پیشرفت تکنولوژی و ورود چاپ دیجیتال، ایران به یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای منطقه در این حوزه تبدیل شده است. چاپ سه‌بعدی، چاپ روی سطوح مختلف، چاپ کتابهای تخصصی و حتی چاپ دیجیتال در روزنامه‌ها و مجلات، از جمله دستاوردهای امروزین این صنعت هستند.
چاپخانه‌های کوچک و بزرگ در ایران، به خوبی توانسته‌اند در دنیای دیجیتال هم خود را به‌روز نگه دارند و در سطح جهانی رقابت کنند. این صنعت نه تنها در زمینه‌های فرهنگی و علمی تأثیرگذار بوده، بلکه در عرصه‌های تجاری، هنری و حتی تبلیغاتی نیز رشد چشمگیری داشته است.
مهرداد خوشکار مقدم
منبع: ایبنا