میراث مکتوب – نسخۀ خطی زبدةالوقایع، اثر خامه‌ی منشی اول وزارت خارجه در دورۀ ناصری است که آگاهی‌های ذی‌قیمتی درباره غرب ایران و شرق آناتولی ارائه می‌کند که به جرأت می‌توان گفت در هیچ متن دیگری یافت نمی‌شود. میرزا موسی خان طباطبایی انصاری، منشی اول وزارت خارجه، به مدت 4 سال کارپرداز وزارت خارجه ایران در وان، حکاری و بتلیس بوده است.
تألیف کتاب نتیجه آن سال‌هاست که در پایان آن به سال 1306ق. تالیف یافته و به ناصرالدین شاه قاجاری تقدیم شده است. وی هدف از تألیف کتاب را چنین عنوان کرده است: «در این مأموریت که مدت چهار سال اقامت و استقلال داشت؛ قوانین مقرّره عثمانی را که در صورت عدالت برای پیشرفت خیالات نفسانی در این صفحات موضوع شده است، ملاحظه و مراتب ظلم و تعدیات و عدم آسایش و رفاهیت اهالی را که از اقدامات اداره عدلیّه و والی به ظهور رسیده و می‌رسد، مشاهده نموده محض تبریک و تهنیت به هموطنان خود در ضمن دعوت آنها به تضاعف اتّصال دعای وجود مقدس همایونی به تنظیم این کتاب مبادرت کرده و بدون اینکه در اساس موّاد نقطه انحراف و اختلاف شده باشد، به تشریح حالات کلیه این صفحات اقدام می‌نماید که هموطنان چاکر خانه‌زاد از مراتب عدل و داد شاهنشاه فرخ‌نژاد مستحضر شده، لیلاً و نهاراً در دعاگویی وجود مسعود حضرت شهریاری مواظبت و از توجهات فوق‌الغایات همایونی در شکرگزاری مراقبت داشته باشند.»
در کنار توصیف مفصل و جزء به جزئی از تشکیلات اداری دولت عثمانی در وان و مضافات (حکاری و تبلیس) جغرافیای آن حدود مشتمل بر اسامی و مشخصات شهرها و قراء و جمعیت هریک در مورد «آثار عتیقۀ وان از قبیل مساجد و کلیساها …» نیز اطلاعاتی ارائه شده است.
یکی از دیگر نکات مهم این گزارش ثبت و ضبط دقیق جمعیت و مشخصات قومی و مذهبی این ولایات است، از طوایف کرد و ایزدی گرفته تا مردمان مسلمان و «خرستیان» (مسیحیان) هریک از این شهرها و قصبات. موضوعی که با توجه به تحولات بعدی این حوزه از سال های پایانی قرن 19 تا جنگ جهانی که با نسل کشی ارامنه و امحاء خرستیان به طور کلی توام شد و بعد از این دگرگونی اسف بار شکل گیری یک مسئله کرد در آن حدود از پایان جنگ جهانی اول به بعد، از لحاظ تاریخی اهمیت بسیار دارد.
اگرچه ولایات وان و حکاری و تبلیس مدت زمانی است از حوزۀ قلمرو ایران خارج شده اند اما تحولات جاری در آن حوزه در همه حال بر تحولات جاری در بخش های غربی ایران تأثیر داشته اند و بالعکس، از این رو در دسترس قرار گرفتن یک چنین منبع ارزشمندی فوق العاده مغتنم است.
میرزا موسی خان طباطبایی انصاری، تاریخ و جغرافیای وان، تهران، نگارستان اندیشه، تصحیح: حسن حضرتی و شهلا یوسف زاده، بها: 250 صفحه، قطع: وزیری، بها: 220000 ریال، 1396.