میراث مکتوب – دانشنامۀ ایرانیکا یک پروژۀ گروهی بین‌المللی است که به سردبیری احسان یارشاطر و شورای ویراستاران که همگی از پژوهشگران بین‌المللی برجسته در زمینه مطالعات ایران هستند، در دانشگاه کلمبیا در شهر نیویورک آمریکا در حال انتشار است. از ابتدای فعالیت این دانشنامه یارشاطر سردبیر این دانشنامه بود؛ ولی از ابتدای سال 2017 میلادی، التون دانیل به سردبیری این دانشنامه منصوب شده است. شورای ویراستاران متشکل از 38 پژوهشگر برجستۀ بین‌المللی از دانشگاه‌ها و مراکز علمی مختلف است که هر کدام از آنها در زمینۀ خاصی از مطالعات ایرانی صاحب‌نظرند و وظیفۀ آنها کمک به سردبیر برای انتخاب عنوان مدخل‌ها، گزینش نویسندگان هر مدخل و تهیۀ اصول کلی برای نوشتن مدخل‌ها در زمینۀ مورد تخصص‌شان است.
این دانشنامه به بررسی تاریخ و تمدن ایران در خاورمیانه، قفقاز، آسیای مرکزی و شبه‌قارۀ هند می‌پردازد و همۀ جنبه‌های تاریخ و فرهنگ ایران از جمله ادبیات و زبان‌های ایرانی را پوشش می‌دهد.
یارشاطر در سال 1969 میلادی کوشید تا دانشنامۀ اسلام به فارسی ترجمه شود؛ ولی به دلیل آنکه در مورد بسیاری از موضوعات مربوط به ایران، اطلاعات این دانشنامه را ناکافی می‌دانست، در سال 1975 میلادی دانشنامه‌ای جدید را که ترجمه‌ای از دانشنامۀ اسلام به همراه مدخل‌هایی تألیفی بود تحت عنوان دانشنامۀ ایران و اسلام منتشر کرد که فعالیت آن تا جلد دهم ادامه یافت؛ ولی با پیروزی انقلاب اسلامی ایران ادامۀ کار متوقف شد و آخرین جلد آن را در سال 1980 میلادی منتشر کرد.
یارشاطر پیش‌تر در سال 1972 میلادی تصمیم گرفته بود تا دانشنامه‌ای دربارۀ ایران و به زبان انگلیسی منتشر کند و به همین منظور با اختصاص دومیلیون دلار بودجه توسط امیرعباس هویدا، نخست وزیر وقت ایران کار دانشنامه را آغاز کرد و آن را دانشنامۀ ایرانیکا نام نهاد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ادامۀ تدوین آن در ایالات متحده آمریکا دنبال گردید.
نخستین دفتر از دانشنامه در سال 1982 میلادی منتشر شد و نخستین جلد آن که شامل هشت دفتر می‌شد، در سال 1985 میلدی منتشر گردید. تاکنون پانزده جلد از دانشنامۀ ایرانیکا منتشر شده است و جلد شانزدهم نیز آخرین مراحل چاپ خود را طی می‌کند. پنج جلد اول دارای هشت دفتر بودند؛ ولی از جلد شش به بعد، هر جلد دارای شش دفتر است که هر چهار ماه یک‌بار، یک دفتر و هر هجده ماه یک‌بار، یک جلد از دانشنامه منتشر می‌شود. همۀ مدخل‌های چاپ‌شده به صورت آنلاین از طریق وب‌گاه www.iranicaonline.org در دسترس‌اند و افزون بر آن، حدود 900 مدخل چاپ نشده که در جلدهای بعدی دانشنامه چاپ خواهند شد نیز به صورت آنلاین قابل دریافت‌اند.
دانشنامۀ ایرانیکا، با هدف بیشترین دسترسی برای خوانندگان در سطح جهانی، به زبان انگلیسی منتشر می‌شود و احتمالاً تا زمانی که دانشنامه به پایان حروف z برسد، تعدا جلدهای آن 45 عدد خواهد بود. تاکنون مقالاتی از این دانشنامه با عناوین انقلاب مشروطه، پوشاک در ایران‌زمین، ادبیات داستانی در ایران، خوشنویسی و تاریخ روابط ایران و آلمان توسط انتشارات امیرکبیر و زیر نظر آقای پیمان متین تحت عنوان مجموعۀ «از سری مقالات دانشنامۀ ایرانیکا» به فارسی منتشر شده‌اند.
این کتاب که آن را تاریخ ماد به گزارش دانشنامۀ ایرانیکا نام نهاده‌اند، مجموعه مقالاتی است از دانشنامۀ ایرانیکا دربارۀ تاریخ و فرهنگ ماد که به بررسی جنبه‌های گوناگون از تاریخ، جغرافیا و فرهنگ ماد می‌پردازد.
ابتدای این کتاب با مقدمه‌ای با عنوان «مادها در تاریخ ایران» آغاز می‌شود ونوشتارهای این کتاب در هفت فصل گردآوری شده است.
فصل اول این کتاب به «تاریخ و فرهنگ ماد» پرداخته شده است. در سده‌های پایانی هزارۀ دوم و سده‌های نخستین هزارۀ نخست پیش از میلاد، مردمان هندواروپایی از آسیای میانه به جنبش درآمدند و گروه‌هایی از آنها که «مادها» نام گرفته‌اند، تا کوه‌های زاگرس پیش تاخته، در غرب و شمال غرب فلات ایران فرود آمدند و در آینده پهنۀ جغرافیایی زیستگاه آنان سرزمین «ماد» نام گرفت. واژۀ «ماد» در زبان آشوری «مادای»، «آمادای» و «ماتای»؛ در زبان ایلامی نو، «ماتاپه»؛ در زبان عبری کهن «مادای»؛ در زبان یونانی کهن «مدوی»؛ در زبان ارمنی کهن «مارـ ک»؛ و در زبان فارسی باستان «مادا» خوانده شده است. این واژه در زبان‌های ایرانی باستان، دارای معنی و ریشه‌شناسی شناخته شده‌ای نیست و از این‌رو نمی‌توان همۀ مادها را ایرانی‌زبان خواند. البته آگاهیهای زبان‌شناختی امروزی نشان می‌دهد که زبان مادی، یکی از زبان‌های ایرانی باستان شمال غربی بوده و پیوندهایی با زبان پارتی باستان، نیای بازسازی شدۀ زبان پهلوی اشکانی داشته است.
فصل دوم جغرافیای سرزمین ماد بررسی شده است. هگمتانه (اکباتان، همدان امروزی) پایتخت پادشاهی ماد، پایتخت تابستانی هخامنشیان و ساتراپ‌نشین ایالت ماد از دوران هخامنشیان تا ساسانیان بود.
فصل سوم این کتاب با عنوان مردمان است که چنین آمده است: «آریزانتایی‌ها، یکی از قبیله‌های شش‌گانۀ مادی بودند که هرودوت از آنها یاد کرده است. ریشه‌شناسی این واژه، آریا ـ زَنتو به معنای «از نژاد آریایی» است. واژه زَنتو کاربردهای فنی دیگری هم دارد، در زبان ایرانی باستان تعریف چهارگانه‌ای به تدریج فراگیر شد که در گروه‌های نیایی فارسی باستان به طور برجسته‌ای نمود پیدا کرده است».
فصل چهارم این کتاب به هنر و معماری مادها پرداخته شده است. دورۀ ماد یکی از کمتر شناخته‌شده‌ترین دوره‌ها در باستان‌شناسی ایرانی است. برای سخن گفتن از ابزارهای هنر مادی، پیش از هر چیز باید به اطلاعات اندک و خلأهای بزرگ در آگاهی‌مان از تاریخ ماد اشاره کرد. برای بررسی آثار مادها باید به سه سرزمین توجه کنیم: نزدیک جادۀ قدیم خراسان که در عصر آهن از آن برای تجارب بین شرق و غرب به‌خوبی استفاده می‌شد، بین کرمانشاه و همدان امروزی، پایتخت ماد ماگنای باستان؛ احتمالاً بخش اعظمی از شمال فلات مرکزی ایران نیز از آغاز به مادها تعلق داشت یا در طول حکومت آنها به سرزمین‌های مادی تبدیل شد. این امر می‌تواند آثاری که از کاوش‌های گودین‌تپه در درۀ کنگاور، نوشیجان در نزدیکی ملایر و شاید سلیک در نزدیکی کاشان به باباجان در شمال لرستان به دست آمده‌اند را شامل شود.
فصل پنجم پادشاهان مادها را نام برده است. دیاکو، بنیان‌گذار و نخستین شاه حکومت ماد بود. نام وی در منابع مختلف به صورت‌های گوناگون ذکر شده است. فصل ششم چهره‌های تاریخی مادها را معرفی کرده و در فصل هفتم منابعی برای تاریخ مادها بیان شده است.
فهرست مطالب کتاب:
مقدمه: مادها در تاریخ ایران
فصل یکم: تاریخ و فرهنگ ماد
فصل دوم: جغرافیای سرزمین ماد
فصل سوم: مردمان
فصل چهارم: هنر و معماری ماد
فصل پنجم: پادشاهان ماد
فصل ششم: چهره‌های تاریخی
فصل هفتم: منابعی برای تاریخ ماد
تاریخ ماد به گزارش دانشنامۀ ایرانیکا، مترجم: شهرام جلیلیان، محمد حیدرزاده، 216 صفحه، اهواز، دانشگاه شهید چمران، 150000 ریال، 1396.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات