میراث مکتوب- مجلد نخست کتاب «تاریخ عمومی فلسفه اسلامی بالمعنی‌الاعم یا برآمده تفاعل اسلامیات و یونانیات» اثر منوچهر صدوقی سها، با شمارگان ۱۵۰ نسخه، ۹۲۸ صفحه و بهای ۲۰۰ هزار تومان از سوی انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی روانه بازار نشر شده است. حسن سیدعرب عضو هیئت علمی دانشنامه جهان اسلام طی نوشتاری به معرفی این کتاب پرداخته است که در ادامه آن را می‌خوانید.
کتاب «تاریخ عمومی فلسفه اسلامی بالمعنی الاعم یا برآمده تفاعل اسلامیات و یونانیات» اثر منوچهر صدوقی سها از آخرین تقریرهایی است که درباره هویت و رویدادهای فلسفه اسلامی صورت گرفته و از این حیث اهمیت فراوان دارد و از دو جنبه صورت و محتوا بررسی آن بسیار ضروری است. قبل از این رویکرد، آنچه بیش از همه اهمیت فراوان دارد اساس رویکرد هویتی این کتاب به فلسفه اسلامی است که می‌توان آن را از معدود منابع هویت‌محور در گزارش از تاریخ فلسفه اسلامی دانست. بنابراین این تمایل ذاتی کتاب حاضر باید در دو بخش صورت و محتوا مورد توجه قرار گیرد که در حقیقت راهگشای محتوا و نیز درک دقیق عنوان ظاهر کتاب خواهد بود. قلمرو هویت در این کتاب اساس تالیف آن و نیز جوهره دیدگاه مولف است که تمام فروع مطالب نیز بر آن استوار است. کتاب در میان منابع تالیفی و ترجمه شده از تاریخ فلسفه اسلامی، از معدود منابعی است که در آن هویت تاریخ فلسفه اسلامی برگرفته از متون برجای مانده از آن است.
اهمیت مقدمه کتاب
ادعای اصلی پژوهش به وضوح و مطابق معیارهای مطرح شده در کتاب بیان شده است. مهم‌ترین قسمت کتاب، مقدمه نسبتا مفصل آن است که مولف محترم اساس دیدگاه‌های خود را در آن طرح کرده و خوانش مطالب بعدی مقدمه و حتی متونی که به عنوان نمونه به آن استناد شده، بدون درک مقدمه کتاب ممکن نیست.
اساس ادعای اصلی کتاب این است که فلسفه اسلامی و ماهیت آن برگرفته از دیدگاه متمایز حکیمان مسلمان از فلسفه یونان است و از این رو می‌توان به اصالت فلسفه اسلامی قائل شد. این دیدگاه مرز فلسفه اسلامی یعنی هویت آن را با بزرگ‌ترین کانون تاریخی فلسفه در جهان یعنی فلسفه یونان معلوم می‌کند. بر این اساس می‌توان یکی از مهم‌ترین اقدامات مولف محترم را در تعیین این مرز دانست که به عنوان دیدگاه اصلی خود در آن طرح کرده است.
بندها یا پاراگراف‌ها دست‌کم در مقدمه کتاب، به‌طور منطقی تفکیک شده و مخاطب، در هریک از بندها کتاب با مطلبی نو و در عین حال متصل به مطالب قبل آشنا می‌شود. این روش تالیف، موجب شده تا مولف محترم به راحتی بتواند دیدگاه خود را در قالب بندهای گوناگون طرح و تدوین کند. بندهای کتاب از این حیث سلسله‌پیوسته به متونی است که برگزیده‌های آن در متن کتاب نقل و طرح شده است.
هر بند یا پاراگراف جمله اصلی، دارای وحدت و انسجام است و از این حیث در هر بند می‌توان نظم منطقی و فکری مولف محترم را در قالب جملات و مطالب به خوبی قابل بررسی دانست.
از این رو به نظر می‌رسد طرح تالیفی کتاب در قالب این بندها به صورت وحدت غیر قابل گسست طرح شده و در عین کثرت، دارای وحدت موضوعی ویژه است و نشان می‌دهد که چگونه می‌توان در هر بند و نیز در پیوست و درک وحدت هر یک از بندهای مقدمه، به بررسی عنوان اصلی کتاب پرداخت.
بنابراین وحدت تالیفی هر یک از این بندها، گویای انسجام تالیفی کتاب است.
آنچه بیش از همه در ساختار صوری کتاب اهمیت دارد مویدهای هر بند به ویژه در مقدمه آن است. به گونه‌ای که تمام مطالب مقدمه به شیوه‌ای خاص دارای مویدهایی است که در خلال آن محتوای بندهای پیشین تایید شده یا آن را از استحکام برخوردار می‌کند.
از این رو محتوای صوری کتاب دارای نظر مولف محترم و نیز مویدهایی است که بر اساس آرای طرح شده در کتاب قابل تایید می‌شود.
هویت مستقل فلسفه اسلامی
نمی‌توان با نظر مولف محترم کتاب مخالف بود زیرا تایید هویت مستقل فلسفه اسلامی موجب تحکیم هویت عقلی و نظری مسلمانان به ویژه ایرانیان در طول تاریخ می‌شود و نسبت آنان را با انواع و اقسام علوم در طول تاریخ معلوم می‌کند. استدلال مولف محترم در خلال مقدمه‌ای که به کتاب حاضر نوشته به وضوح معلوم است و نمی‌توان بدون بررسی آن درباره کتاب داوری کرد. ادعای اصلی کتاب هویت مستقل فلسفه اسلامی در مقابل فلسفه یونان است اما مولف محترم تنها به این ادعا اکتفا نکرده و با چندین استدلال به اثبات نظر خود در این باره پرداخته است.
بعلاوه بخش دوم کتاب یعنی متون برگرفته از آثار حکیمان مسلمان نشان می‌دهد که چگونه برای اثبات ادعای اصلی و مستدل طرح شده در کتاب از آن متون کمک می‌گیرد.
ادعا و استدلال مولف محترم در این کتاب درباره هویت فلسفه اسلامی همسوی با مطالب مقدمه و نیز متون برگزیده در آن است.
از این رو نمی‌توان با ادعای او مخالفت کرد اما استدلال‌های او را پذیرفت. بنابراین طرح تدوین کتاب از این حیث برگرفته از همسویی ادعا و استدلال است و یکی بر دیگری رجحان ندارد زیرا یک غایت را دنبال می‌کند و حتی در متون استشهای و استنادی نیز می‌توان چنین رویه‌ای را دید و شاید بتوان ادعا کرد طرح مقدمه مفصل کتاب حاضر برگرفته از شیوه قدما در اثبات هویت فلسفه اسلامی است و در طریق استدلال‌های نو تدوین یافته است.
کتاب حاضر تحقیق معیار در تفسیر هویت فلسفه اسلامی است. از این جهت می‌توان آن را معیار دانست که از اساس، برگرفته از متون است و برای تبیین اصالت و هویت یک پدیده تاریخی به متون و منابع دست اول و کهن آن استناد می‌کند.
منابع دست اول
بخش دوم کتاب حاضر که بسیار مهم است از بخش‌هایی محسوب می‌شود که جزو منابع دست اول آن است. یعنی مولف محترم برای تبیین نظریه خود درباره هویت مستقل فلسفه اسلامی به این منابع استناد کرده و البته استناد او بیش از این است و در اصل متون آمده است. از این دیدگاه می‌توان نوع ارجاع و استنادات آن را درون کتابی دانست زیرا براساس این نظریه ضمن اینکه در مقدمه نظریه‌پردازی شده در بخش دوم به صورت استنادی و ارجاعی مطرح شده است.
برداشت مولف محترم از منابع کاملا درست است زیرا حتی نگاه مختصر به منابع به لحاظ محتوایی در بخش دوم نشان می‌دهد که چگونه محتوای آن با نظریه مولف همسو است. از این رو یکی از مهم‌ترین قسمت‌های کتاب که به راحتی نظریه مولف محترم را تایید می‌کند، محتوای متون دست اولی است که در خلال طرح و انتخاب آن درباره هویت مستقل فلسفه اسلامی درباره آن سخن گفته شده است. مولف محترم در گزینش این منابع، سلیقه‌ای عمل نکرده بلکه روند تاریخی آن نشان می‌دهد که هویت مستقل تاریخی فلسفه اسلامی را به ترتیب تاریخی از متون فلسفه اسلامی گزینش کرده و معتقد است که این هویت به‌طور تاریخی از آغاز تاکنون رو به کمال بوده است.
نقل قول‌ها، مستند به منابع است و نه تنها مستند بلکه بر اساس گزیده متون جمع‌آوری شده و بر این اساس می‌توان آن را موید نظریه مولف محترم در طرح نظریه مستقل بودن فلسفه اسلامی دانست. بنابراین به نظر می‌رسد انتخاب متون و گزینش نوشته‌های دست اول در این باره، به وضوح به نظریه مولف محترم کمک ویژه می‌کند و آن را به گونه‌ای مبرهن می‌سازد. از این رو دوستداران فلسفه اسلامی برای اثبات هویت مستقل فلسفه اسلامی باید به شیوه این کتاب تاسی کنند زیرا ادعای مستقل بودن این حوزه معرفتی و عقلی نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با استناد به متون به نسبت تاریخی و هویتی فلسفه اسلامی در نسبت با فلسفه یونان اندیشید.
حسن سید عرب
منبع: روزنامه اعتماد