میراث مکتوب- انتشارات میراثبان کتاب «تاریخ آیینها و شعائر دینی فاطمیان» را با پژوهش و نگارش فاطمه جان‌احمدی، عضوهیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، سید ناصر موسوی و با پیشگفتاری از فرهاد دفتری، رئیس مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی (لندن) با همکاری مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر و راهی بازار نشر کرد.
فرهاد دفتری، رئیس مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی (لندن) در پیشگفتار این اثر به نهضت اسماعیلیه از اواسط قرن سوم هجری پرداخته و اشاره می‌کند که این نهضت از این تاریخ در بسیاری از مناطق جهان اسلام پدیدار شد و توجه دیگر مسلمانان را به خود جلب کرد. پیام این دعوت انقلابی از تشیع عمدتاً مبتنی بر براندازی خلافت عباسی و تأسیس خلافت جدیدی تحت رهبری امامان اسماعیلی بود که متعلق به خاندانی علوی از اخلاف امام جعفر صادق (ع) بودند.
دفتری با بیان اینکه این پیام مذهبی سیاسی توسط شبکۀ گسترده‌ای از داعیان تعلیم یافته اشاعه می‌گردید که در شمال آفریقا، مصر، یمن، شام، ایران و آسیای مرکزی فعالیت‌های پنهانی داشتند، افزوده است که دعوت اسماعیلیه پس از چند دهه فعالیت با موفقیت قابل توجهی مواجه شد و دولت فاطمی را در منطقۀ مغرب در شمال آفریقا که آن موقع افریقیه نامیده می‌شد، بنیاد نهاد.
رئیس مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی در لندن با اشاره به نحوۀ برخورد اروپاییان قرون وسطی با اسماعیلیان نیز نوشته است: «از سوی دیگر، اروپاییان قرون وسطی در ارتباط با جنگ‌های صلیبی به خاورمیانه راه یافته و در شام برخوردهای متنوعی با اسماعیلیان آن منطقه پیدا کرده بودند، بدون آنکه از هویت شیعی این جماعت مطلع شده باشند. این اروپاییان که به طور کلی دربارۀ اسلام و انشعابات داخلی آن هیچ‌گونه معلوماتی نداشتند و مایل به کسب آن هم نبودند، به‌زودی مدعی شدند که اطلاعات منحصر به فردی دربارۀ تعالیم و فعالیت‌های مخفی اسماعیلیان به دست آورده‌اند».
لازم به ذکر است که وضع مطالعات اسماعیلی از دهۀ 1930 میلادی دچار تحول عظیمی شد که مبتنی بر کشف و بررسی تعداد نسبتاً زیادی از متون اصیل اسماعیلی بود که در مجموعه‌های خصوصی در یمن، سوریه، ایران، افغانستان، آسیای مرکزی و هندوستان حفظ شده بودند. با این گشایش بی‌سابقه در مطالعات اسماعیلی تصویری کاملاً جدید از تاریخ و اصول عقاید اسماعیلیه و نیز سهم این جماعت شیعی در فرهنگ و تمدن اسلامی ارائه گردید.
مؤلفان کتاب «تاریخ آیینها و شعائر فاطمیان» با بهره‌گیری از منابع اسماعیلی که اکنون در دسترس قرار دارد، به نحو مطلوب و جامعی گوشه‌هایی از مراسم، آیینها و شعائر اسماعیلیان در دورۀ فاطمیان را توصیف کرده‌اند.
جان‌احمدی و موسوی «تاریخ آیینها و شعائر فاطمیان» را در پنج (5) فصل تدوین کرده‌اند. «کلیات» عنوان فصل نخست این اثر است. در این فصل تاریخ سیاسی فاطمیان، مبانی و نظام فکری آنها (فاطمیان)، مهدویت در منظومۀ فکری اسماعیلیه، سیاست اجتماعی ـ فرهنگی فاطمیان از جمله مباحث مطرح شده در این فصل است.
«آیینها و شعائر اسلامی فاطمیان» عنوان فصل دوم این کتاب است. خوانندگان در این فصل با فاطمیان و ابتکارات فرهنگی ـ آیینی از جمله موکب‌های خلیفه، رکوب عید فطر، عید قربان، آغاز سال هجری قمری و رکوب اول رمضان آشنا می‌شوند. مؤلفان در ادامۀ تحقیقات خود در این فصل، اطلاعاتی مربوط به آیین‌های شب‌های ماه رمضان، مراسم جشن میلاد رسول خدا (ص)، آیین تهیه و ارسال پردۀ کعبه و مراسم بدرقه و استقبال حجاج را در اختیار علاقه‌مندان قرار داده‌اند.
جشنوارۀ غدیرخم، انعکاس این جشنواره در منابع دورۀ فاطمی، گزارش مراسم غدیر در آثار پژوهشی، تطور این مراسم در مصر، جشن میلاد امامان و ائمۀ سلف (میلاد اجداد) در کنار جشن تولد خلیفه حاضر و سوگوارۀ عاشورا و فرهنگ برگزاری این آیینها در منابع دورۀ فاطمیان، برنامه‌های عاشورا و سماط الحزن، از جمله مطالبی است که در فصل سوم با عنوان «آیینها و شعائر شیعی در دورۀ فاطمیان» تدوین شده است.
فاطمیان دارای شعائری بومی و غیراسلامی نیز بوده‌اند که جان‌احمدی و موسوی این موضوعات را در فصل چهارم به صورت مجزا بررسی کرده‌اند. در این فصل اطلاعات مربوط به رکوب تخلیق مقیاس، و جزئیات این مراسم در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است. دربارۀ «رکوب تخلیق مقیاس» چنین آمده است: «در میان جشن‌های غیرمذهبی عصر فاطمیان، جشن بزرگ تخلیق مقیاس جشنی مهم بود که به دلیل اهمیت آن رکوب خلیفۀ فاطمی هم مزید بر جشن می‌شد. این جشن که در واقع برای نیل و امتیازات آن برگزار می‌شد، برکات فراوانی به همراه شادی و نشاط عمومی برای اجتماع مصر به همراه داشت. جشن فتح خلیج و جزئیات برگزاری آن، اعیاد یهودیان مصر و اعیاد قبطیان و مسیحیان مصر از دیگر مطالب خواندنی در این فصل است.
بنا به آنچه در منابع آمده است، فاطمیان دارای آیینها و شعائر اداری و سازمانی نیز بوده‌اند که مؤلفان این کتاب این موضوع را نیز در فصل پنجم مورد بررسی قرار داده‌اند. ارکان مجلس قضاوت که شامل مجالس الحکمه و آیین دعوت، ارکان مجالس دعوت، اقسام مجالس الدعوه، جلوس بررسی مظالم از جمله آیین‌های بررسی شده در این فصل است.
جان‌احمدی و موسوی علاوه بر جمع‌بندی و نتیجه‌گیری، نمایه‌ها و ضمیمه‌ها شامل نقشۀ قاهرۀ فاطمی، جدول اسامی خلفای فاطمی، توضیح برخی اصطلاحات و نمونه‌هایی از اسناد و نامه‌های دولتی فاطمیان را نیز در این اثر گنجانده و به دست خوانندگان علاقه‌مند سپرده‌اند.
انتشارات میراثبان کتاب «تاریخ آیینها و شعائر فاطمیان» را در 418 صفحه با مشارکت مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب و مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی منتشر کرده است.
علاقه‌مندان می توانند برای دریافت اطلاعات بیشتر با شماره 66490612 داخلی 105 تماس حاصل نمایند.
مریم مرادخانی