میراث مکتوب – جلسۀ افتتاحیۀ کمیتۀ ملی حافظۀ جهانی در منطقۀ ایران فرهنگی و تاریخی با حضور نمایندگان کشورهای هند، پاکستان، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، ترکیه و آذربایجان صبح امروز هفتم شهریور در اندیشگاه فرهنگی کتابخانۀ ملی برگزار شد.
استرکوئیس لاروش رئیس منطقه‌ای سازمان یونسکو در ایران ضمن خوشامدگویی به حاضران در این جلسه و تشکر کمیسیون ملی یونسکو و سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران در سخنانی با اشاره به میراث مستند جهانی که در کتابخانه ها و مراکز فرهنگی کشورهای مختلف نگهداری می شود، خطر آسیب رسیدن به این میراث و از بین رفتن آن را بر اثر جنگ ها و بحران های متعدد جهانی گوشزد کرد.
وی گفت: جنگ، بحران های جهانی، غارت و چپاول و کمبود بودجۀ میراث مستند جهانی را به شدت تحت تاثیر خود قرار داده است. از دیرباز تمدن های مختلف بسیاری از آثار تاریخی و فرهنگی خود را حفظ و نگهداری کرده اند و یونسکو هم به تلاش خود برای پیوند دادن کشورها با هدف حفاظت از این گنجینه جهانی ادامه داده است. با این وجود خطر از بین رفتن این اسناد کماکان وجود دارد.
لاروش نگاه ویترینی و نمایشگاهی به میراث مستند جهانی را لازم اما ناکافی دانست و گفت: این مجموعه های اسنادی صرفاً مجموعه هایی جالب برای دیدن نیستند بلکه آنها می توانند آینده بشریت را تحت تاثیر قرار دهند و می توانند به ما درک جدیدی از همدیگر بدهند؛ هر جایی از دنیا که میراث مستند بشری از بین برود همه بشریت از آن آسیب خواهد دید و این تاریخ مشترک بشری است که امروز ما را اینجا کنار هم جمع کرده است.
رئیس منطقه‌ای سازمان یونسکو در ایران با اشاره به توصیه های این سازمان برای حفظ و دسترسی به میراث مستند گفت: تاکنون ۳۵۰ اثر از کشورهای مختلف جهان در برنامۀ حافظه جهانی به ثبت رسیده اند. کشورهایی که امروز نمایندگان آنها در این جلسه حضور دارند این قابلیت و توانایی را دارند که آثار بیشتری را در این برنامه جهانی به ثبت برسانند.
وی با اشاره به اینکه چهارسال پیش و زمانی که او به عنوان رئیس منطقه ای سازمان یونسکو در ایران به کشورمان آمد، چهار اثر از ایران در برنامه حافظه جهانی ثبت شده بود و امروز این تعداد به ۹ اثر رسیده است، این مسئله را مایه خوشحالی خواند و گفت: برنامۀ حافظۀ جهانی یک مسابقه یا یک دعوای سیاسی بین المللی نیست بلکه فرصتی است که تا در آن بالاترین سطوح استانداردها برای حفاظت از میراث مستند جهانی صورت گیرد و ما امیدواریم بتوانیم به این وسیله گامی مؤثر برای برقراری صلح جهانی برداریم.
برای بهبود صیانت از حافظۀ جهانی باید در نگاه مردم به میراث مستند، تغییر ایجاد شود
سعدالله نصیری قیداری رئیس کمیسیون ملی یونسکو صبح امروز سه شنبه هفتم شهریورماه در جلسه افتتاحیه اولین نشست منطقه ای یونسکو با هدف همکاری برای حفاظت و تسهیل در دسترسی به میراث مستند که در سالن اندیشگاه فرهنگی کتابخانه ملی در تهران آغاز به کار کرد، در سخنانی گفت: ما معتقدیم حفظ مستندات یک وظیفه دینی و اخلاقی است.
وی با تقدیر از یونسکو که در کنار فعالیت های علمی و آموزشی به بحث برنامۀ حافظۀ جهانی هم توجه ویژه ای داشته است این نهاد را یک سازمان خوشنام جهانی توصیف کرد و گفت: اینکه بشر پس از سال ها جنگ و خونریزی و خشونت به اینجا رسیده که برای توسعه فرهنگ، علم و آموزش که اهداف یونسکو است تلاش کند، مایۀ خوشحالی است.
وی افزود: تا قبل از اختراع خط، تمدن های مختلف برای حفظ و حراست میراث مستندشان تلاش های زیادی انجام دادند و در جایی مانند بین النهرین بود که پایه های کتاب، کتابت و کتابخوانی گذاشته شد. با این وجود متاسفانه باید بگوییم که میراث مستند بشری در خطر از بین رفتن قرار گرفته است.
نصیری افزود: در خوشبینانه ترین حالت و در صورت نگهداری مناسب از میراث مستند، تنها چند صد سال می توان به ماندگاری این میراث امیدوار بود. در مورد میراث دیجیتال که بین ۱۰ تا ۱۵ سال می تواند از میراث مستند نگهداری کند برعکس آنچه مردم فکر می کنند، هرچه بیشتر به سمت نگهداری های دیجیتال از این میراث حرکت کنیم آسیب پذیری آنها بیشتر می شود.
وی با طرح این پرسش که چه چالش هایی برای حفظ میراث مستند وجود دارد، افزود: برای بهبود وضعیت و صیانت بهتر از حافظۀ جهانی باید در نگاه مردم به میراث مستند، تغییر ایجاد شود. این مسئله اگرچه دشوار است اما با همکاری و تعامل جهانی میان کشورهای مختلف، امکانپذیر است.
رئیس کمیسیون ملی یونسکو با تأکید بر لزوم همکاری بیشتر کشورهای منطقه برای حفاظت از میراث مستند در این منطقه خواستار حمایت این کشورها از تبادل نتایج شان تحقیقات شان با یکدیگر، تشکیل جلساتی مانند امروز و برپایی کارگاه های آموزشی در راستای حفظ و نگهداری اسناد، شد.
نصیری گفت: از کشورهای عضو می خواهم تا نسخه های دیجیتال اسناد و در چارچوب برنامه بازسازی و به اشتراک گذاری، نسخه فاکسیمیله و کپی میراث مستند را میان همدیگر مبادله کنند.
در جلسۀ افتتاحیه این نشست، اشرف بروجردی رئیس کمیتۀ ملی حافظۀ جهانی و رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ضمن خوشامد گویی به مهمانان داخلی و خارجی در این نشست منطقه ای ابراز امیدواری کرد در این نشست دو روزه، تجارب کشورهای منطقه در زمینه حفظ و نگهداری میراث مستند و دسترس پذیر کردن آنها به اشتراک گذاشته شود و این گفتگوها زمینه ای برای همکاری و هم افزایی ایجاد کند.
وی گفت: دو سال پیش در چنین روزهایی دبیرخانۀ حافظه جهانی یونسکو، کلیات سعدی را به عنوان مکتوب فکری بشریت در فهرست حافظه جهانی به ثبت رساند. سعدی پیام آور، برابری، صلح و امید است و سخن این شاعر بزرگ ایرانی در گذر زمان نه تنها رنگ نباخته بلکه به الگویی برای همزیستی مسالمت آمیز جهانی بدل شده است.
بروجردی اضافه کرد: در نگاه سعدی بین انسان ها هیچ تفاوتی وجود ندارد و همه با هم و به اعتبار انسان بودنشان در کنار همدیگر زیستی انسانی دارند.
وی همچنین جایگاه شاهنامه فردوسی در ترویج اندیشه صلح جهانی اشاره کرد و گفت: این کتاب با ستایش خرد آغاز می شود و بی تردید پیام اصلی چنین آثاری که در ستایش از خرد، برابری، صلح، امید و اعتدال بیان شده، تنها متعلق به ایرانیان نیست بلکه به همه انسانها در هر زمان و مکانی تعلق دارد.
رئیس کمیتۀ حافظه جهانی تأکید کرد: همه کشورها می توانند مشابه چنین آثار فاخر و ارزشمندی را در پیشینۀ فرهنگی خودشان بیاورند و فارغ از مرزهای سیاسی جهان امروز، بشریت می تواند با الگو گرفتن از این آثار تعاملی جهانی ایجاد کند.
رئیس کتابخانۀ ملی ایران رسالت اصلی کمیته های ملی حافظه جهانی در کشورهای مختلف را معرفی میراث مکتوب و مستند خودشان به جهان و تسهیل در دسترسی عموم به این آثار عنوان از یونسکو برا ی تأسیس حافظۀ جهانی تقدیر کرد و گفت: اقداماتی که در این زمینه انجام شده است به یادآوری اهمیت مسئله صلح و دوستی در برنامه حافظه جهانی منجر شده است.
بروجردی حافظۀ جهانی را نماد هویت فرهنگی ملل متحد و البته مختلف جهان ذکر کرد و گفت: این میراث مستند کل تاریخ ثبت شده بشریت را دربرمی گیرد و همه چیز به دلیل «خیلی قدیمی یا خیلی جدید بودن» از نظر دور نمی مانند.
به گفته وی قسمت زیادی از میراث مستند انسانها در آرشیوها و مراکز فرهنگی کشورهای مختلف قرار دارد که البته خطرهای متعددی آن را تهدید می کند؛ از جمله بلایای طبیعی، جنگ و تاراج آثار فرهنگی ملت ها و در مورد مواد الکترونیکی و دیداری و شنیداری، کهنگی آنها حاصل رفتارهای ما انسانها خواهد بود.
رئیس کمیته حافظه جهانی افزود: باید توجه داشتیم که حفاظت و دسترسی به میراث مستند از طریق ارتقای آگاهی مردم با کمک دولت ها میسر است و از این رو جمهوری اسلامی ایران در همین راستا اقدامات متعددی را انجام داده است و تاکنون ۹ اثر را در برنامه حافظه جهانی و پنج اثر هم در برنامه منطقه ای حافظه جهانی به ثبت رسانده است. ما در فهرست آثار ملی هم تاکنون بیش از ۵۰ ااثر را به ثبت رسانده ایم.
بروجردی با اظهار امیدواری نسبت به تبادل تجربیات ارزشمند و رهنمودهای لازم از سوی اعضای حاضر در این کنفرانس و برداشتن گام های موثر و عملی برای حفاظت و دسترسی به میراث منطقه ای، آمادگی کشورمان را برای انجام طرح ها و پروژه های مشترک با کشورهای منطقه در این زمینه اعلام کرد.
وی ثبت مشترک کتاب «المسالک و الممالک» را در آلمان و در فهرست حافظه جهانی و مشارکت ایران در ثبت اسناد کربلا با کشور عراق را نشانه های این روحیه تعاملی کشورمان برای حفاظت از میراث مستند ذکر و ابراز امیدواری کرد: نشستی که امروز آغاز شده است، آغاز راهی برای نزدیکی و همکاری هر چه بیشتر کشورهای عضو در این مسیر باشد.
پاکستان، میراث دار و خزانه دار مهم میراث مشترک منطقه است
دکتر عارف نوشاهی، پژوهشگر و مؤلف کتاب کتاب شناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره (هند، پاکستان، بنگلادش) نیز در این نشست بیان کرد: در شبه قاره از آغاز استقرار حکومت غزنویان در لاهور در قرن یازدهم میلادی،تا سال۱۸۳۵م که حکومت بریتانیا در هند، فارسی را از رسمیّت برانداخت و زبان انگلیسی را جایگزین آن کرد، فارسی به اصطلاح Lingua franca و زبان ادبی منطقه به شمار می رفت. وجود هزاران هزار نسخۀ خطی در کتابخانه های شبه قاره و چاپ هزاران هزار کتاب فارسی در چاپخانه های محلّی شبه قاره از یک طرف و نفوذ این زبان در زندگی روزمرّۀ وآداب و رسوم مردم شبه قاره از سوی دیگر گواه راستین براین مدّعاست.
اندیشه های سالم و زندگی ساز اندیشمندان سرزمین های فارسی زبان مانند ایران، افغانستان و بخشی از آسیای میانه بر بال های زبان فارسی سوار شده به شبه قاره رسید و مردم بومی آن اندیشه ها را با دل و جان پذیرفتند. کتابت مکرّر آثار مکتوب که حاوی این اندیشه ها بوده، از یک طرف و ترجمه و شرح نمودن از سوی دیگر و در عصر صنعت چاپ، به کرّات چاپ نمودن این آثار، دلیلی بارز براین مدّعاست.
وی ادامه داد: پاکستان، میراث دار و خزانه دار مهم میراث مشترک منطقه است. احمد منزوی با گردآوردن فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان در ۱۴ مجلّد و دکتر احمد خان در فهرس المخطوطات العربیۀ فی باکستان در ۹ جلد و بنده نیز با تالیف کردن فهرست نسخه های خطی فارسی پاکستان در ۴ جلد، این میراث مشترک را معرفی کرده ایم.
پاکستان امانت دار بسیاری از نسخه های مهم فارسی است که دراینجا فقط به چند نسخه اشاره می شود:
۱. در موزۀ ملّی پاکستان، کراچی نسخۀ شرح التعرّف لمذهب التّصوّف با شمارۀ ثبت N.M.1959-207 و تاریخ کتابت ۲۴شوال ۴۷۳ هجری دومین کهن ترین نسخۀ تاریخدار یک اثر فارسی است.
۲. نسخه نظام التواریخ تالیف ناصرالدین ابوسعید عبدالله قاضی بیضاوی شیرازی در موزۀ لاهور باشماره MS933 در اوائل ماه رمضان ۶۹۵هجری کتابت شده است و ۴۴ مجلس تصویر به سبک مکتب سلجوقی دارد.
۳. بیان الادیان تالیف ابوالمعالی محمد در سال ۴۸۰ هجری قمری،نسخه ای نزد مرحوم دکتر وحید قریشی در لاهور اگرچه تاریخ کتابت را ندارد ولی خط آن متعلق به قرن ۸ هجری است.
۴. تکملۀ الاصناف تألیف علی بن محمد بن طاهر کرمینه ای از بلاد ماوراء النهر، فرهنگ عربی به فارسی قرن ۶ هجری که یگانه نسخۀ آن در کتابخانۀ گنج بخش اسلام آباد،شماره ۱۳۵۱موجود است.
۵. اسوله و اجوبه رشیدی تالیف خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، نسخه ای ازان در کتابخانۀ گنج بخش اسلام آباد،شماره ۱۳۷۸۹ موجود است.