میراث مکتوب- قریب به اتفاق سخن‌شناسان، ادیبان، صاحبنظران و استادان زبان و ادبیات فارسی بر این باورند که «تاریخ بیهقی»، اثر ماندگار تاریخ‌نگار قرن پنجم هجری «ابوالفضل بیهقی»، بدون شک سترگ‌ترین و استوارترین بنای برجای مانده از نثر فارسی است که گذشت روزگار دراز هم نتوانسته است غبار کهنگی بر آن نشانده و طراوت و شادابی‌اش را تباه کند.
بسیاری از پژوهشگران تاریخ بیهقی را با شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی، سخن‌سرای هم عصر او، به عنوان گرانسنگ‌ترین اثر شعر حماسی ایران و جهان، مانند کرده و اثر بیهقی را بلندترین قله نثر فارسی دانسته‌اند و از این تاریخ‌نگار قرن پنجم به عنوان پدر نثر فارسی یاد کرده‌اند.
یقینا زبان فارسی نقش مهمی در ماندگاری فرهنگ و تمدن والای ایرانی، اسلامی دارد و بدون تردید در مسیر مانایی این زبان فاخر، بیهقی اهتمامی ویژه و نقشی ممتاز داشته است، به گونه ای که وی را خداوندگار و احیاگر نثر فارسی دانسته اند.
ابوالفضل بیهقی، ادیب، پژوهشگر و تاریخ نگار بزرگ، که وی را “پدر نثر فارسی” می شناسند، یکی از مفاخر خطه “بیهق” (سبزوار کنونی) است که نام بلند او چون خورشیدی همواره در آسمان ادب این سرزمین می‌درخشد.
وی با نگارش اثر گرانسنگ و بی‌نظیر خود موسوم به “تاریخ بیهقی”، میراث جاودانه ای برای قوام‌بخشی هویت این مرز و بوم و زنده نگه داشتن زبان ارجمند فارسی بر جای گذاشته است.
دبیر و محرم اسرار دربار غزنویان
بنا بر آنچه در تواریخ آمده است، ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی مشهور به “دبیر” در سال ۳۸۵ هجری قمری در قریه “حارث آباد” سبزوار دیده به جهان گشوده و آموزش ابتدایی را در بیهق و تحصیلات تکمیلی را در نیشابور گذرانیده و سپس به سبب علاقه وافر به نویسندگی به دربار غزنویان راه یافته و به دستیاری “خواجه ابونصر مُشکان” برگزیده شده است.
صاحب دیوان رسالت غزنویان، بیهقی را محرم و یار نزدیک خود دانسته، چنانکه اسرار و اخبار دستگاه غزنوی را با او در میان می گذاشته است و این موضوع سرمایه ارزشمندی برای بیهقی در کتابت تاریخش بوده است.
بیهقی در دوران حکومت مسعود غزنوی، فرزند سلطان محمود، نیز دبیر دیوان رسالت بوده و زیر دست “ابوسهل زوزنی” کار می کرده است و در زمان سلطنت عزالدوله، عبدالرشید غزنوی در ۴۴۰ هجری قمری به طور رسمی ریاست دیوان رسالت را بر عهده گرفته و چندی بعد نیز به سبب دسته بندی ها و سعایت سخن‌چینان درباری، برکنار و زندانی شده است.
بیهقی که در آن مقطع خود را نزدیک به روزگار بازنشستگی و دوران پیری می دیده، تصمیم می گیرد حاصل تجربیاتش را در قالب اثری عظیم برای آیندگان به یادگار بگذارد، لذا به سراغ یادداشت های خود رفته و از سال ۴۴۸ تا ۴۵۱ هجری قمری به تألیف تاریخ خود همت گماشته است.
کتاب ارزشمند تاریخ بیهقی، که با نام های دیگری نظیر “تاریخ مسعودی”، “تاریخ آل سبکتکین”، “جامع التواریخ” و نیز “تاریخ آل ناصر” نیز معروف است از کتاب های مرجع و اصلی نثر فارسی و یکی از منابع مهم و معتبر شناخت تاریخ ایران در دوره غزنویان است که باید اقرار کرد که این تاریخ، آیینه شفاف و بی غبار روزگار غزنویان و بخش های شرقی ایران در آن روزگاران است.
اثر بیهقی در شرح سلطنت آل سبکتکین در ۳۰ مجلد نگاشته شده که در آن از تشکیل دولت غزنوی تا اوایل سلطنت ابراهیم بن مسعود نوشته شده بوده است، اما اکنون تنها بخش اندک و محدودی از آن که به وقایع دوران سلطنت مسعود بن محمود غزنوی و تاریخ خوارزم مربوط می شود، موجود است.
بیهقی تنها یک مورخ نیست، بلکه چون یک روایتگر و جامعه‌شناس تیزبین در کتابش، موشکافانه به مسائل اجتماعی و اوضاع جغرافیایی پرداخته و بیان و اثرش گنجینه ای ارزشمند از امثال و حکم و پند و اندرز است، اثر وی نوعی ادبیات و تاریخ ادبیات است که از متون کلاسیک به شمار آمده و سرشار از فنون بلاغت، آرایه های ادبی و نثری آهنگین است چنانکه وی را بحق در جایگاه پدر نثر فارسی نشانده است.
بیهقی در نثر، هم‌تراز فردوسی در نظم
عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی می‌گوید: اثر ارزشمند تاریخ بیهقی در کنار شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی، از بزرگترین آثار ادبی زبان فارسی هستند که یکی در نثر و دیگری در نظم، بر تارک ادبیات ایران زمین می‌درخشند.
دکتر محمدجعفر یاحقی می‌افزاید: چتر فرهنگی فراگیر بیهقی، منطقه خراسان بزرگ و جهان فارسی زبان روزگار مولف را به تمامی فرامی‌گیرد و این میراث مشترک بشری بین اهالی ایران، افغانستان، تاجیکستان و حتی هندوستان، نامبردار است و از این جهت اثری فراملی به شمار می‌آید که می‌تواند در تحکیم روابط منطقه‌ای نقش مؤثری داشته باشد.
استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه بیهقی بخش زیادی از عمر خود را در دربار و مقام دیوانی گذرانده است، می گوید: اینکه چگونه طبع سخن و ادب و میل به حضور در فضای سیاسی، همزمان در یک فرد جمع شده، به بنیان های تربیتی و شخصیت خانوادگی بیهقی بازمی‌گردد، اینکه در خانواده بافرهنگ و اهل فنی رشد یافته و مسائل مختلف را به خوبی آموخته است.
یاحقی می افزاید: ارتباط بیهقی با استادش “بونصر مُشکان” سبب شد در کارش تبحر و مهارت کسب کند و نیز بیهقی شخصیت مستقل و تیزبینی دارد که در پس هر مساله، علت را جست و جو می کرده و کنجکاوی خاصی نسبت به مسائل جانبی آن داشته است و به همین دلیل به عنوان کارگزار دفتری دیوان رسالت به دستگاه غزنویان وارد می شود.
وی با اشاره به سترگی کار بیهقی یادآور می‌شود: لغت‌نامه بزرگ دهخدا در هر مدخلی اولین شاهد نثرش از بیهقی و اولین شاهد شعری اش از شاهنامه است، و این یعنی اینکه تاریخ بیهقی همدوش شاهنامه در تکوین لغت فارسی نقش دارد.
عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی اضافه می کند: هنر دیگر بیهقی برخورداری از خطی خوش و خوانا بوده است چنانکه همه چیز به خط بیهقی کتابت می شده است، بنا بر این از جزییات مسائل مطلع و محرم راز بوده و از آنجا که ذاتا فردی کنجکاو است با دقت مسائل را در کارش انعکاس می دهد.
یاحقی می افزاید: ریزبینی هایی که بیهقی در تاریخ معروفش از خود نشان داده است، ناشی از همین موقعیت خاص و وقوف به اسرار دربار است که در کنار حس علت یابی، دید علمی و تکوین مسائل کار او را از دیگران متفاوت می کند.
وی اظهار می دارد: بیهقی مورخی نیست که صرفا راوی فتح و شکست و جلوس حاکمان باشد، وی در عین حال که فرد محتاط و معتدلی است، آماج کینه و دشمنی های بسیار هم قرار گرفته است اما این هم در نوع خود هنر و مهارتی است که فردی بتواند به گونه ای از سیم های خاردار عبور کند که کمتر آسیبی ببیند.
عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی می گوید: کتاب بیهقی به لحاظ ادبی یکی از زیباترین، کهن ترین و موفق ترین نثرهای فارسی است که سرمشق نویسندگان و شاعران قرار گرفته و نثر بیهقی نثر شاعرانه ای است و بسیاری از شاعران معاصر و بعد از وی نیز تحت تاثیر سبک و سیاق وی قرار گرفته اند.
دکتر یاحقی می افزاید: زبان و واژگان ادبی بیهقی به قدری متنوع است که این کتاب می تواند به عنوان یکی از پایه های زبان فارسی باشد و تاریخ بیهقی به لحاظ ساختار و حکایت پردازی در خلق نمونه ها و گونه های ادبی نیز بسیار مهم است که قابلیت تبدیل به نمایشنامه و تصویر دارد.
وی اظهار می کند: از منظر اخلاق هم باید گفت در تاریخ بیهقی اخلاق خاصی حاکم است و صداقت، راستگویی و صمیمیت در کار، از اصول اندیشه اوست.
منبعی ارزشمند در شناخت آن روزگار
در باره تاریخ بیهقی باید گفت که علاوه بر اینکه از منابع اصیل و دست اول عصر غزنوی است، منبع بسیار ارزشمندی نیز برای شناخت حکومت های معاصرش از جمله سلجوقی، سامانی، صفاری و خلفای عباسی محسوب می شود.
بیهقی دبیر، از لحاظ اعتقادی نیز فردی خداترس بود که پیامبر (ص) را یگانه روی زمین می دانست و جوانمردانه بر عهد خویش پایبند بود، اما در تاریخ نگاری، بر خلاف آنچه که مرسوم بود، بدون ترس و واهمه ضعف پادشاهان و سلاطین را گوشزد کرده و در برابر گردنکشان سر اطاعت نداشت، حقیقت و حق مطلب را بی هیچ ملاحظه ای بیان کرده و در اصول تاریخ نگاری، دیدی دقیق و نقدی عالمانه داشت.
“علی اکبر فیاض”، استاد ادبیات فارسی و بنیانگذار دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، که برجسته ترین کار او تصحیح تاریخ بیهقی بوده است، اثر بیهقی را شاهکار ادب فارسی و نمونه خوب تاریخ نویسی می داند که یکی از منابع مهم و معتبر شناخت تاریخ ایران در دوره غزنویان است.
ابوالفضل بیهقی خود نیز اثر خود را خواندنی دانسته و می نویسد: “هیچ سخنی نیست که به خواندن نیرزد که آخر هیچ حکایت از نکته ای که به کار آید خالی نباشد”.
بیهقی تاریخ خود را پس از بازنشستگی و در موسم خانه نشینی تنظیم کرده و با استفاده از اطلاعات بی نظیر و یادداشت برداری های خود در هنگام منصب دیوانی، در قامت یک راوی منصف، بی غرض و بی طرف، برای آیندگان به یادگار گذاشته است.
وی در تاریخ خود به دفاع از جامعیت کارش پرداخته و به درستی ادعا کرده است که “داد تاریخ را به تمامی داده است” و در جایی از کتابش نوشته است: “می خواهم که داد این تاریخ به تمامی بدهم و گرد زوایا و خبایا برگردم، تا هیچ چیز از احوال پوشیده نماند و اگر این کتاب دراز شد و خوانندگان را از خواندن ملامت افزاید، طمع دارم به فضل ایشان، که مرا از مبرمان نشمرند”.
برافراشتن بنایی بلند از تاریخ
بیهقی در تاریخ نگاری از بیان تاریخ خشک و بی روح امتناع داشته و می گوید: “من آنچه واجب است بجای آرم”.
از طرفی چون در دوران سالخوردگی به نوشتن این کتاب همت گماشته، نیاز ندیده است تا اربابان پیشین خود را مدح نماید و در تاریخ مسعودی می نویسد که قصدش بزرگ‌نمایی و قدردانی از مسعود نیست، بلکه “غرض من آن است که تاریخ پایه ای بنویسم و بنایی بزرگ افراشته گردانم، چنانکه ذکر آن تا آخر روزگار باقی ماند”.
بیهقی، یکدندگی و لجاجت مسعود را در برخورد با سلجوقیان نقد کرده و یا از حرص طمع و رفتار سلطان در آمل ناخوشنود است و در جایی از کتابش در باره دل نبستن به دنیا و عبرت گرفتن می نویسد: “و ندانم تا این نوخاستگان درین دنیا چه بینند که فراخیزند و مشتی حُطام گرد کنند و ز بهر آن خون ریزند و منازعت کنند و آنگاه آن را آسان فرو گذارند و با حسرت بروند”.
ابوالفضل دبیر در نگارش تاریخش در پی حقیقت است که نوشته است: “اگرچه این اقاصیص از تاریخ دور است، من آنچه واجب است و حقیقت، به جای آرم تاریخ را، برای آیندگان می نویسم که این تاریخ پیش گرفته ام، التزام این قدر بکرده ام، تا آنچه نویسم یا از معاینه من است یا از سماع درست از مردی ثقه”.
وی می افزاید: “در تاریخی که می کنم سخنی نرانم که آن را به تعصبی و تربّدی کشد و خوانندگان این تصنیف گویند شرم باد این پیر را”، بیهقی عامه مردم را کسانی می داند که به جای اینکه در پی حقیقت باشند، باطل ممتنع را بیشتر دوست دارند.
شورای فرهنگ عمومی کشور از سال ۱۴۰۱، روز اوّل آبان، را به نام «روز ملّی بزرگداشت ابوالفضل بیهقی» در تقویم ملّی کشور به ثبت رسانده است.
به همین مناسبت «چهاردهمین همایش بین المللی بزرگداشت ابوالفضل بیهقی و مطالعات میان رشته ای نثر فارسی» از امروز به میزبانی دانشگاه حکیم سبزواری به مدت ۲ روز برگزار می شود.
به گفته دبیر این همایش در مدت برگزاری دوروزه این رویداد ۱۲ سخنران ایرانی و خارجی از کشورهای عراق، افغانستان، تاجیکستان، هندوستان، پاکستان، ازبکستان و ارمنستان به صورت حضوری و مجازی در ۲ نشست جداگانه به مطالعات میان رشته ای نثر فارسی و تاریخ بیهقی می‌پردازند.
دکتر مهیار علوی مقدم افزود: همچنین در قالب این همایش ۹ کارگاه پژوهشی در سبزوار برپا می شود که پژوهشگران برجسته ای چون “دکتر بهمن نامور مطلق، دکتر حمیدرضا شعیری، دکتر ابوالفضل حرّی، دکتر محمدرضا مقدّسی، دکتر احمد رضی، دکتر قدسیه رضوانیان و دکتر میثم زندی” در این کارگاه ها به ارائه مطلب خواهند پرداخت.
دبیر همایش بین المللی بزرگداشت بیهقی، رونمایی از کتاب‌های «از تار و پود نثر فارسی، از بلندای نثر فارسی و شهر در سایه اساطیر» و اهدای لوح تقدیر به برگزیده «جایزه بلاغی-زیباشناسی زنده‌یاد دکتر سیدمحمّد علوی‌مقدّم» و نواختن «زنگ بیهقی» در مدارس سبزوار را از برنامه های جنبی این رویداد فرهنگی عنوان کرد.
منبع: ایرنا