میراث مکتوب- «بِشاراتُ الاشارات فی شَرح الاشارات وَ التنبیهات» تألیف شمس‌الدین محمد بن اشرف الحسینی السمرقندی، با تحقیق علی اوجبی، در دو مجلد از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به عنوان سیصد و پنجاه و پنجمین اثر منتشر شد. «الاشارات و التنبیهات» اثر شیخ الرئیس علی بن حسین بن عبدالله بن سینا است.
جلد نخست بِشاراتُ الاشارات شامل شرح منطق اشارات است و در جلد دوم نیز شرح طبیعیات و الهیات این اثر ابوعلی‌سینا گنجانده شده است.
اوجبی در مقدمه‌ای که برای تحقیق خود از کتاب «بِشاراتُ الاشارات» نوشته است، به معرفی مختصری از این اثر شیخ‌الرئیس پرداخته و در ادامه به شناخت خوانندگان از سمرقندی، شارح این اثر بزرگ ابن‌سینا، کمک کرده است.
به گفتۀ اوجبی، اشارات و تنبیهات، یک دایرة المعارف فلسفی و از آثار پایانی ابن‌سینا به شمار می‌آید که آن را در اوج پختگی و به انگیزۀ آموزش فلسفۀ اسلامی، مشتمل بر منطق، طبیعیات و الهیات، نوشته است. از نوشتۀ محقق این اثر درمی‌یابیم که اشارات در نزد خود ابن‌سینا نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده، چرا که در سال‌های پایانی عمر، آن را چون کتابی بالینی، همراه خود داشته است.
شیخ الرئیس در آغاز و پایان این اثر به دو نکتۀ مهم اشاره کرده و آن نکاتی برای متعلمان و معلمان فلسفه است. ابن‌سینا بر این نکته تأکید دارد که این اثر را برای علاقه‌مندان یادگیری فلسفه نوشته است که توان فهم آن را داشته باشند و دیگر به معلمان توصیه می‌کند که این سفرۀ معنوی را برای کج‌طبعان باز نکنند، بلکه بر ایشان باید بخل ورزند.
بخش دیگر مقدمه به چرایی نامگذاری اشارات می‌پردازد. اوجبی معتقد است که نام این اثر برگرفته از عبارت‌های آغازین شیخ در بخش منطق و طبیعیات است. شیخ در این کتاب عنوان «اشاره» را دربارۀ مباحثی به کار می‌برد که بیانگر آموزه‌ای مهم، مستقلّ، اساسی و برهان‌پذیر باشد و در برابر آن، عنوان «تنبیه» را برای آن دسته از معارفی به کار می‌برد که بدیهی بوده و نیاز به اثبات، دلیل و استدلال نداشته باشند.
به گفتۀ اوجبی، ابن‌سینا در اشارات به دنبال آموزش حکمت است، اما مقصودش از «حکمت» متفاوت از معنایی است که در دیگر آثار خود مانند شفا و نجات و … به کار برده است. شیخ، اشارات را با منطق آغاز می‌کند، در ادامه به طبیعیات می‌رسد و پس از آن به ماقبل طبیعیات یا الهیات می‌پردازد. در پایان الهیات نیز تلاش دارد تا مباحث «نبی» و «عارف» را به هم پیوند دهد.
همان‌طور که پیشتر اشاره شد، اشارات با بحث «منطق» آغاز می‌شود که حاوی 10 «نَهج» است. بخش دوم اثر به حکمت می‌پردازد که آن هم شامل مباحث طبیعیات و الهیات است و شامل 10 «نَمط» است. ابن‌سینا از آنجایی واژه «نَهج» را برای بخش اول انتخاب کرده که با منطق تناسب داشته باشد، چرا که منطق دانشی است که مسیر درست اندیشیدن را معرفی می‌کند و «نَهج» نیز در لغت به معنای راه است. ابن‌سینا فصول طبیعیات و الهیات را «نَمط» نامگذاری کرده که به معنای سفره است. گویا فلسفۀ طبیعی و الهی، خوان گستردۀ معارف را در برابر جانِ مشتاقان می‌گشاید.
توجه اندیشمندان و حکمای متأله و البته مخالفان فلسفه به این اثر از جمله ویژگی‌های این اثر است. اوجبی در توضیح این اقبالِ اشارات اعتقاد دارد که این اثر به‌عنوان متن درسی انتخاب شده و شارحان برای رفع ابهام‌ها دست به نقد آن زده‌اند.
اوجبی در ادامه فهرستی از شروح نگاشته شده بر این کتاب ابن‌سینا را در اختیار خوانندگان گذاشته و به معرفی شرح حاضر اثر شمس‌الدین سمرقندی پرداخته است. وی سرقندی را نابغه و صاحب‌نظر در نجوم دانسته که مدت‌ها در تبریز، مراغه و خُجَند به تدریس اشتغال داشته است و معتقد است با تردید می‌توان گفت که قطب‌الدین رازی در زمرۀ اساتید سمرقندی بوده و قونوی از شاگردان وی به‌شمار می‌آید. طبق آنچه سمرقندی در دیباچۀ شرح خود نوشته است، این کار بنا به درخواست شرف‌الدین عبدالرحمن نگاشته شده که در آن روزگار حاکم تبریز بوده است.
اوجبی، آثار و نوشته‌های سمرقندی را در موضوعات منطق، ریاضیات، هیئت، فلسفه و نیز کلام و چند یادداشت نام برده است. سمرقندی شرح حاضر را با شیوۀ تعلمی و با ساختار منطقی نوشته است. او تلاش کرده با استفاده از برهان دست به اثبات بزند و از نقّادی اندیشه‌ها پرهیز نکرده و هر آنچه را نادرست دانسته بررسی کرده است. نقدهای سمرقندی در حوزۀ منطق، طبیعیات و الهیات به شیخ‌الرئیس قابل درنگ است. سمرقندی به صورت تفصیلی به این موارد پرداخته است.
دورۀ دو جلدی «بِشاراتُ الاشارات» تألیف شمس‌الدین محمد بن اشرف الحسینی السمرقندی، با تحقیق علی اوجبی، با جلد شومیز به قیمت 200 هزار تومان و با جلد سخت به بهای 250 هزار تومان از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است.
علاقه‌مندان به حوزۀ فلسفۀ اسلامی می‌توانند برای تهیۀ نسخه کاغذی اثر با شماره تلفن 02166490612 داخلی 105 تماس حاصل نمایند و برای تهیۀ فایل پی‌دی‌اف قابل سرچ این اثر به بخش فروشگاه وب‌سایت مؤسسه مراجعه فرمایند.
مریم مرادخانی