میراث مکتوب- خانه تاریخی ملک هم‌زمان با 10 خرداد، سال‌روز تولد بنیان‌گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک آیین بزرگ‌داشت یکصد و پنجاهمین زادروز حاج حسین آقا ملک را با سخنرانی احمد مسجد جامعی، محمدجعفر یاحقی و مهدی یساولی به صورت مجازی برگزار کرد.
احمد مسجد جامعی در این مراسم با تاکید بر اینکه ما باید به این شخصیت‌ها بیشتر توجه کنیم گفت: اگر نگاهی به گذشته کنیم می‌بینیم این افراد چه قدر به این شهر و کشور خدمت کردند و نباید بگذاریم بزرگترین واقفان شهر فراموش شوند.
او با اشاره به باغ ملک و حفظ ساختار کلی آن گفت: به طور مثال در این باغ دیواری وجود دارد که بسیار قدمت دارد و ما پیشنهاد دادیم که این باغ نخستین باغ ارگانیک ایرانی شود و با همان گونه‌های جانوری و گیاهی حفظ شود.
مسجدجامعی درباره بنیاد خراسان شناسی نیز توضیحاتی داد و افزود: من پیشنهاد دادم این بنیاد هم در اینجا ساخته شود چون حاج حسین ملک ارادت بسیاری به آستان امام رضا(ع) داشت و کتاب‌ها و باغ‌های زیادی را وقف کرده است. من امیدوارم در تهران، تبریز و مشهد نام و یاد این افراد نام برده شده و خوانده و دیده شود. همچنین امیدواریم شاهد معرفی چهره‌های ارزشمند باشیم و نتایج کار این افراد را تکمیل کنیم و الگویی برای دیگران باشد.
یاحقی نیز در بخش دیگری از این نشست طی سخنانی گفت: وقتی به کتاب‌های چاپ سنگی نگاه می‌کنید متوجه می‌شوید برای اغلب این کتاب‌های بانی بازاری دارد و تاجران مجلدات زیادی از این کتاب‌ها را خریداری و اهدا می‌کردند. بنابراین جای یک تحقیق کتابخانه‌ای روی این موضوع بسیار خالی است که سلسله افرادی که سرمایه خودشان را صرف این حوزه می‌کردند معرفی و شناسایی شوند.
او ادامه داد: بیشتر ناشران قدیمی در بازار تهران سکونت داشتند و کتاب‌ها بیشتر از خیابان بذرجمهر روانه نشر می‌شدند چون ثروتمندان گذشته ما اهل دل بودند و به فرهنگ اهمیت می‌دادند. اما این سنت متاسفانه در روزگار ما کمرنگ شده است و یادبود حاج حسین ملک که تمام دارایی‌هایش را در این راه صرف کرد، می‌تواند الگویی برای ثروتمندان باشد.
او گفت: من به عنوان یک مشهدی به ایشان نگاه می‌کنم. ملک از نوجوانی برای سرپرستی املاک پدر به خراسان آمد و در همینجا مشهدی شد. ملک در افق اجتماعی مشهد نام نیکی از خود در عرصه‌های مختلف به جا گذاشته است. ایشان در عرصه مردمی فعالیت کرد بدین معنی که فراموش نکرده بود مردم مهم و نیازمند هستند و به بسیاری از مردم کمک می‌کردند. املاک چناران ایشان باعث شهر شدن آنجا شد چون ملک در این شهر بیمارستان ساخت و مراکز مختلفی را به وجود آورد و کارهایش و تولید کار در چناران باعث جذب مردم و شهری شدن آنجا شد. در مشهد هم ایشان حدود 20 میلیون متر مربع زمین در بهترین جای مشهد، زمین‌هایی را در قطعات 500 متری وقف معلمان کرد.
یاحقی افزود: همچنین پارکی در وکیل آباد با تعداد بسیار زیادی درخت وجود دارد که ملک این پارک را به شهرداری مشهد در زمان حیات خودشان وقف کرده است و او در گفت‌وگویی بیان کرده بود که هر کس بتواند درختان آنجا را بشمارد به او جایزه می‌دهد. در ارتباط با بلوار وکیل آباد و زمین‌های اطراف آن باید بگویم من اساسا فکر نمی‌کنم چنین بلواری در ایران وجود داشته باشد و ایشان اراضی دو طرف این جاده را به شهرداری بخشید و آنجا به بلواری تبدیل شده که ارتباط مشهد را با شهرهای غرب آن متصل می‌کند.
این محقق در ادامه با بیان اینکه جان جانان اقدامات ایشان تاسیس کتابخانه و موزه ملک است گفت: ملک خودش را با ارتباط به آستان قدس به کر وصل کرد. ایشان در دهه 20 تصمیم گرفت کتابخانه خودش را در بازار بین الحرمین تهران به آستان قدس اهدا کند و از یک جهت خودش را به کر وصل کرد. وقتی عبدالعلی گویا رئیس کتابخانه ملک بود در تهران این کتابخانه را در منزل مسکونی ایشان دیدم و واقعا کتابخانه خاصی بود. به هر حال ارتباط حاج حسین ملک با آستان قدس او را جاودانه کرد و به کتاب‌های او حرمت دینی بخشید.
به گفته یاحقی، قبلا از طریق فهارس ما کتاب‌ها و نسخه‌های خطی را جستجو می‌کردیم و متوجه می‌شدیم که این کتابخانه هم طراز کتابخانه آستان قدس است و حتی در کتابخانه‌های مشهد، تهران و … هم برخی از نسخه‌هایی که در این کتابخانه موجود است، در آنها پیدا نمی‌شود. بنابراین نسخه‌های خطی موجود در آن، نام این کتابخانه را جهانی کرد و نامش در همه کاتالوگ‌های جهانی می‌درخشد.
او ادامه داد: ملک در مشهد هم خانه‌ای داشت که اکنون در اختیار میراث فرهنگی است و کارهای هنری درخشانی در آن انجام می‌شود. به هر حال مجموعه ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی، مردمی و علمی نام ایشان را از یک تاجر و سرمایه دار بالاتر برده و او را حامی فرهنگ و علم معرفی کرده و این سنتی است که باید ترویج کرد.
یاحقی گفت: امروزه مجموعه داران جهانی به دنبال سود شخصی هستند اما ملک فقط می‌خرید و نمی‌فروخت بلکه اهدا می‌کرد. امروز موزه و کتابخانه ملک وجه جهانی دارد. نام ملک در خراسان به عنوان یک شخصیت خدمتگذار و مردمی مطرح است و پشتوانه فرهنگی کشور را تضمین کرده است. شاید اجداد ملک بیشتر از ایشان ثروت داشتند اما کمتر نامشان مطرح است اما نام ملک در وجه فرهنگی، اجتماعی و مردمی در تاریخ ایران ماندگار است و امیدوارم ثروتمندان ما فراموش نکنند که نامشان از این طریق بیشتر ماندگار می‌شود.
یساولی نیز در بخش دیگری از این نشست درباره زندگی حاج حسین ملک توضیحاتی ارائه کرد و گفت: ایشان از خاندانی بازرگان پیشه با تباری آذربایجانی زاده شدند. پدربزرگشان از سرهنگان عباس میرزا بودند و به واسطه کمک به امیرکبیر به تهران می‌آیند و در تهران به واسطه یاری ناصرالدین شاه لقب ملک التجاری را می‌گیرند. پدر حسین آقا یکی از بزرگترین تاجران دوره قاجار است و ایشان به واسطه پیوند با دربار در مراواده‌های بازرگانی موفقیت‌های زیادی به دست می‌آوردند و به همین دلیل صاحب زمین‌های زیادی در خراسان می‌شوند.
او گفت: حاج حسین در جوانی مامور رسیدگی به زمین‌های پدری در خراسان می‌شود. ایشان در کودکی به سبک قدیمی علوم را یاد می‌گیرند و به واسطه علاقه به زبان فرانسه و علوم جدید به مدرسه آلیانس می‌روند و در کنار نام آورانی چون محمد علی فروغی آموزش می‌بینند و زبان فرانسه یاد می‌گیرند. نخستین پیوند او با کتاب و نسخه خطی به 28 سالگی ایشان بر می‌گردد. ایشان در کاروانی به همراه پدر در نیشابور به سر می‌برند و با دیوان ابن یمین آشنایی پیدا می‌کنند و نسخه‌ای از آن را بر می‌دارند. زمانی که به خراسان می‌رسند به املاک پدر رسیدگی می‌کنند و بعدها بیش از 60 هزار هکتار زمین وقف می‌کنند. ایشان در اقامتشان در مشهد دو کتابخانه شیح عبدالرحیم بروجرودی و منشی کنسولگری روس را خریداری می‌کنند.
به گفته یساولی، در زمان‌های گذشته، وقتی گردآورندگان کتابخانه‌های شخصی فوت می‌شدند ورثه کتابخانه را می‌فروختند بنابراین حاج حسین ملک این دو کتابخانه را خریداری می‌کند و در بحبوحه وبا در پایتخت پدرشان بیمار می‌شوند و ایشان ناگزیر می‌شوند کتابخانه را به تهران بیاورند و در آنجا کتابخانه را به خاورشناسان و نسخه‌شناسان معرفی می‌کند. او در مصاحبه‌های مطبوعاتی اشاره می‌کند که وقتی کتابخانه را در خانه پدری سامان می‌دهد خاورشناسان از او می‌خواستند در کنار نسخه‌های خطی فارسی با جلوه‌های دیگر فرهنگ فارسی مانند سکه، تابلو و … آشنا شوند و به همین دلیل ایشان وارد این حوزه می‌شود و این شاکله کتابخانه و موزه ملک می‌شود.
او با بیان اینکه ملک این دارایی را متعلق به ملت ایران دانسته و در وقف نامه تاکید کرده که پسوند ملی باید در نام کتابخانه جا بگیرد یادآور شد: این تاثیرگذاری و نگرش جالب ایشان برای من الهام بخش بوده است. وقف نامه ایشان بسیار ارزشمند است و در آن یادآور می‌شود من راه ترقی ایران منحصرا را در دو چیز می‌دانم؛ ترقی معارف و رعایت حفظ الصحه. او برای ترقی معارف کتابخانه را راه‌اندازی می‌کند و برای دومی بیمارستانی را در چناران راه‌اندازی می‌کند. ملک تنها به گردآوری و وقف کتابخانه و موزه بسنده نکرد. ایشان در هفت فقره زمین‌هایشان را در مشهد وقف کتابخانه، بیمارستان، موزه و … در چناران و مشهد کرد.
یساولی با اشاره به نقل قولی از عبدالله انوار گفت: به گفته انوار، کتابخانه ملک بهترین کتابخانه خطی جهان است چون این کتابخانه چون بنجل نمی‌خرید و از نظر کیفیت نسخه‌ها بهترین کتابخانه خطی فارسی است. ایشان خدمات اجتماعی زیادی در خراسان داشتند و تلاش کردند به واسطه زمین‌های پدری اشتغال زایی داشته باشند. او بیش از یک و نیم ملیون متر مربع در قواره 500 متری به فرهنگیان اهدا می‌کند و به دو شرط این کار می‌کند یکی اینکه همه بدون در نظر گرفتن رتبه این زمین‌ها را بگیرند و بعد هزینه‌های سند و … را هم خودشان بدهند. همچنین زمین‌های زیادی را هم به کارمندان وزارت بهداشت و تلگراف اهدا کردند. ایشان در تهران سه باغ بزرگ از جمله باغ گلابدره، باغ صبا در ملک و باغ ری را در اختیار گنجینه‌های خود گذاشتند بدین معنی که برای خرید نسخه‌های خطی به جایش تلاش می‌کردند از این زمین‌ها بفروشند. ملک در دهه‌های پایانی عمرشان، به واسطه درخواست مدیر فرهنگ شهر ری باغ ری را به آنها می‌بخشند که برای کودکان مجتمع آموزشی ایجاد شود. تاثیرگذاری ایشان به حدی است که کارهایشان در توان یک دولت بوده است.
او با بیان اینکه کتابخانه ملک به لحاظ کمی یکی از 6 کتابخانه بزرگ ایران و از نظر کیفیت نسخه‌ها و گزینش نسخه‌ها بهترین کتابخانه است یادآور شد: موزه ملک هم شامل بیش از ده هزار سکه تاریخی، صد هزار گنجینه تمبر، مجموعه‌ای از تابلوهای کمال الملک، اسناد خطی، قرآن‌های خطی و … است. همه این‌ها کوشش‌هایی است که از نظر همت و توان مالی تنها در اختیار یک دولت است و کار ایشان از این نظر بسیار ارزشمند است. ایشان هیچ فعالیتی برای تولید ثروت نداشتند و تنها کارشان اداره زمین‌های پدری بود. او همه این دارایی را در خدمت فرهنگ ایران به کار گرفت و نگرشش این بود که این ثروت را برای فرهنگ ایران خرج کند.
یساولی در پایان گفت: ملک از نظر اجتماعی آدم گوشه‌گیری بود و اساسا در سیاست دخالتی نداشت و تلاش کردند بار شیشه فرهنگ ایران را حفظ کنند. این انتخاب ایشان بود اما در روزگار امروز ما مکلفیم این کوشش‌های ایشان را بهتر بشناسانیم. حاج حسین ملک وام خودش را به عنوان یک ایرانی پرداخت اما ما نتوانستیم دینمان را به او ادا کنیم.
منبع: ایبنا