میراث مکتوب – ابوسلیمان، زید بن وَهْب جُهَنی، از قبیله جُهَینَه و از طایفه قُضاعَه بود که در کوفه سکونت داشت. زید در زمان حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله) اسلام آورد اما موفّق به دیدار ایشان نشد، و قبل از رسیدن به مدینه، خبر رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) را دریافت کرد. از این‌رو، زید را به جهت آن‌که اسلام و جاهلیت را درک کرده است «مُخَضرَم». خوانده‌اند.
زید فردی ظاهر الصلاح و متعبّد بود، چنان‌که در حَضَر به عبادت و در سفر به جهاد یا حج و عمره اشتغال داشت. او در بذل و بخشش نیز کوشا بود، به‌طوری که هرگاه سهمش را از غنائم یا بیت‌المال می‌گرفت، به بزرگان قبیله ربیعه پیراهن و به کودکان آن‌ها درهم هدیه می‌کرد.
ورود زید به مدینه همزمان با خلافت ابوبکر بود اما در دوران خلافت ابوبکر (١١ – ١٣ ه) حضور چشم‌گیری نداشته و به غیر از یک روایت که از مکالمه خلیفه اول با یک زن ناشناس حکایت می‌کند گزارش دیگری در این دوره از او به دست نیامده است؛ اما در دوران خلافت عمر بن خطاب (١٣- ٢٤ ه) حضور زید پررنگ‌تر بوده؛ به‌طوری که روایات بیشتری از حالات و سیرۀ خلیفه دوم نقل کرده و در فتح آذربایجان نیز شرکت داشته است.
با آغاز خلافت عثمان (٢٤ – ٣٥ ه) رابطه زید با دستگاه خلافت تقریباً قطع شده، و از او تنها دربارۀ حوادث پایانی خلافت عثمان روایاتی نقل شده است.
زید بن وهب در دوران خلافت امام علی (علیه السلام) (٣٥ – ٤٠ ه) مشارکت فعالی داشته؛ او از روزهای آغازین جنگ جمل که به سپاهیان امام علی (علیه السلام) پیوسته، تا روزهای پس از جنگ نهروان که امام علی (علیه السلام) را همراهی می‌کرده، همواره یکی از اعضای فعال اردوگاه امام علی (علیه السلام) به شمار می‌رفته و به‌عنوان شاهد عینی، رخدادهای آن نبردها گزارش کرده است.
پس از امام علی (علیه السلام) حضور مؤثری از زید دیده نشده است و به غیر از یک روایت که از شرکت زید در مجلس معاویه خبر می‌دهد آگاهی دیگری از او به دست داده نشده است.
دیدگاه رجالیون دربارۀ زید
زید بن وهب یکی از بزرگان تابعین بود که در توثیق و جلالت مورد اتفاق نظر رجالیون اهل سنت قرار دارد. او از جمله راویانی است که در صحاح سته از وی حدیث نقل شده؛ و حتی برخی روایات او جزء اصول روایی اهل سنت شمرده شده است؛ با این همه بعضی از رجالیون اهل سنت به دلیل ناسازگاری محتوای برخی روایات زید با مبانی اهل سنت، بر وی خرده گرفته و شماری از احادیث او را ضعیف دانسته‌اند. لکن برخی دیگر از رجال اهل سنت این انتقاد را وارد ندانسته و از زید دفاع کرده‌اند.
از این‌رو، از منظر رجالیون اهل سنت زید بن وهب فردی موثّق و مورد اعتماد است و روایات وی مورد قبول اکثر اندیشمندان اهل سنت قرار دارد.
اما در منابع متقدم رجال شیعه، به غیر از یاد کردی که از مصاحبت زید بن وهب با امام علی (علیه السلام) صورت گرفته است، توثیق و یا مدح روشنی درباره زید وارد نشده است. از متقدمین تنها شیخ طوسی (٤٦٠ ه) در فهرست، کتاب زید را معرفی و طریق خود به آن را ذکر کرده است.
شیخ عبدالله مامقانی (١٣٥١ ه) با استشهاد به مصاحبت زید با امام علی (علیه السلام) و نیز تألیف خطب امام علی (علیه السلام) او را ممدوح دانسته است و شیخ علی نمازی (١٤٠٥ ه) نیز با استناد به روایات زید از امام علی و امام حسن (علیه السلام) به حُسن و کمالِ زید حکم کرده است. همچنین سید محسن امین با استفاده از روایت زید از امام حسن (علیه السلام) او را از شیعیان خالص امام علی (علیه السلام) دانسته است.
اساتید و شاگردان زید
زید بن وهب جهنی از راویان طبقه نخست تابعین بود که هم در مرحله اخذ حدیث و هم در مرحله القاء، از اساتید و شاگردان بسیاری برخوردار بود. وی به دلیل آن‌که در عصر صحابه می‌زیست از مشایخی حدیث نقل کرده است که همگی از اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله) بودند؛ افرادی چون: امام علی (علیه السلام)، عمر بن خطاب، عثمان بن عفان، عبدالله بن مسعود، ابوذر غفاری، سلمان فارسی، عمار یاسر، ابو موسی اشعری و…
در این میان، پس از امام علی (علیه السلام) عبدالله بن مسعود بیشترین سهم را در میراث حدیثی زید داشته است.
از سوی دیگر اشخاصی چون: عبدالملک بن میسره، حبیب بن ابی ثابت، حکم بن عتبه، منصور بن المعتمر، سلیمان
الأعمش، إسماعیل بن أبي خالد و… از شاگردان زید بوده و از وی حدیث شنیده‌اند که در این بین اعمش بیش از دیگران با زید ارتباط داشته و از وی بهره برده است.
آثار علمی
زید بن وهب جهنی یکی از راویان پرکاری بود که در طول حیات خود احادیث بسیاری از صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله) شنید و به راویان فراوانی انتقال داد.
با این‌همه، در کنار مجموعه عظیم روایاتی که از او نقل شده است، تنها یک اثر حدیثی مکتوب از وی به ثبت رسیده است که در آن به گزارش خطبه‌های امام علی (علیه السلام) پرداخته است. از این‌رو باید تأکید ورزید که کتاب زید بن وهب غیر از روایات منفردی است که از او در موضوعات مختلف نقل شده است و باید این دو بخش را از یکدیگر تفکیک نمود.
یکی از موضوعاتی که بخش عمده‌ای از روایات زید را به خود اختصاص داده است، اخلاق و سنن است. او در این موضوع احادیث فراوانی از صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل کرده و حتی از دو صحابی بزرگ، سلمان و ابوذر نیز حدیث شنیده است. به‌عنوان نمونه او درباره کراهت پُرخوری حدیثی از سلمان فارسی نقل کرده است و درباره لزوم ادای دین از ابوذر حدیث شنیده است.
تاریخ و سیره یکی دیگر از موضوعاتی است که در روایات زید بسامد فراوان دارد. چنان‌که روایاتی که از تاریخ سیاسی حیات امام علی (علیه السلام) سخن می‌گوید و یا احادیثی که از سیرۀ خلفا و صحابه حکایت می‌کند از جمله این گروه از روایات است.
همچنین از دیگر موضوعاتی که در روایت زید انعکاس یافته است، ملاحم و فتن است، این گروه از روایات که بیشتر از طریق «حذیفة بن یمان» نقل شده است، شامل درون مایه‌هایی چون حوادث پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله)، انواع ابتلائات و ویژگی‌های فتنه است که در شماری از مصادر فریقین گزارش شده است.
وفات زید
درباره تاریخ وفات زید بن وهب اتفاق نظر وجود ندارد. بعضی از مورّخان سال ٩٦ ه را سال وفات زید دانسته‌اند و برخی بدون ذکر تاریخی خاص، وفات زید را در ایام ولایت حجاج بن یوسف ثقفی و بعد از واقعه جماجم دانسته‌اند.
لکن با توجه به قراین موجود باید گفت که تاریخ صحیح وفات زید سال ٨٤ هجری است؛ زیرا واقعة جماجم در سال ٨٣ ه اتفاق افتاده و حجاج بن یوسف نیز به سال ٩٥ ه به هلاکت رسیده است، از این‌رو، وفات زید بن وهب می‌باید بعد از سال ٨٣ ه و قبل از سال ٩٥ ه باشد که در این صورت سال ٨٤ ه به صواب نزدیک‌تر است؛ چنان‌که صفدی به این تاریخ تصریح کرده است و ذهبی (٧٤٨ ه) نیز در سال‌شمار حوادث سال ٨٤ ه به وفات زید بن وهب اشاره داشته است.
کتاب خطب امیرالمؤمنین علیه‌السلام علی المنابر
زیبایی و شیوایی کم‌نظیر کلام، عمق و ژرفای محتوا و پیام و شخصیت والا و تأثیرگذار امام علی (علیه السلام) سه عاملی بود که موجب گردید از همان اوان، همگان به سخنان امام بیان علی (علیه السلام) توجه نشان دهند. در این میان برخی از اصحاب امام علی (علیه السلام) که قدر و قیمت آن کلمات را می‌دانستند به ثبت و ضبط سخنان ایشان همت گماردند که زید بن وهب جهنی یکی از آن‌هاست. او علاوه بر گردآوری سخنان امام علی (علیه السلام)، به تدوین بخشی از خطب ایشان نیز همت گمارد و نخستین نگاشته را در باب خطب حضرت فراهم آورد.
این کتاب که «خُطَب امیرالمؤمنین علی المنابر في الجُمَع و الأعیاد و غیرها» نام دارد، در اختیار برخی از اندیشمندان اسلامی از جمله سیدرضی (٤٠٦ ه) نیز قرار داشت و آنان در تألیفات خود از آن بهره برده‌اند.
کهن‌ترین و معتبرترین منبعی که از وجود کتاب زید بن وهب خبر داده است، فهرست شیخ طوسی (٤٦٠ ه) است که در ذیل نام زید بن وهب جهنی به معرفی کتاب و ذکر طریق خود به آن پرداخته است. پس از شیخ طوسی، ابن شهرآشوب مازندانی (٥٨٨ ه) نیز از کتاب زید بن وهب یاد کرده است.
اهمیت کتاب خطب امیرالمؤمنین علیه السلام
کتاب زید بن وهب از جهات گوناگونی حائز اهمیت است که از سه منظر حدیثی، تاریخی و کتابشناسی قابل بررسی است.
الف) اهمیت حدیثی کتاب زید بدین خاطر است که این کتاب یکی از نخستین نگاشته‌های حدیثی است که در دوران ممنوعیت کتابت حدیث نوشته شده است. از این‌رو، اثبات وجود کتاب زید در آن دوره، نشان دهنده قدمت کهن نگارش‌های حدیثی به‌ویژه میراث حدیثی شیعه است.
ب) اهمیت تاریخی کتاب زید بیشتر مرهون گزارش‌هایی است که از دوران حکومت امام علی (علیه السلام) به دست می‌دهد. زید بن وهب از آغاز شکل‌گیری جنگ جمل تا روزهای واپسین جنگ نهروان کنار امام علی (علیه السلام) حاضر بوده و حوادث و رخدادهای آن ایام را گزارش کرده است. نقل مستقیم و بی‌واسطه وقایع و نیز حضور عینی و مستمر درصحنه‌های نبرد از ویژگی‌های مهمی است که به کتاب زید ارزش بخشیده است.
ج) از نقطه نظر کتابشناسی نیز کتاب زید اهمیت بسیار دارد؛ زیرا مسأله انتساب نهج‌البلاغه به امام علی (علیه السلام) از موضوعاتی است که از سالیان دور مورد تشکیک برخی رجال اهل سنت قرار گرفته است و زید بن وهب جهنی به‌عنوان یکی از نخستین گردآورندگان خطب امام علی (علیه السلام) تأثیر بسیاری در تقویت استناد نهج‌البلاغه و زدودن شبهات پیرامونی آن داشته است. خصوصاً آن‌که بسیاری از خطب نهج‌البلاغه در متون بر جای مانده از کتاب زید نیز وجود دارد و این، اصالت و وثاقت تاریخی نهج‌البلاغه را به اثبات می‌رساند.
ساختار و محتوای کتاب
ابتدا خطبه‌های روز جمعه امام علی (علیه السلام) ذکر شده و سپس خطبه‌های حضرت در اعیاد فطر و قربان آورده شده است. آنگاه به ترتیب سال‌شمار تاریخی، خطب امام علی (علیه السلام) در روزهای جنگ جمل، صفین و نهروان گزارش‌شده است.
سخنان رزم آورانه و حماسی، مواعظ اخلاقی و تربیتی و نیز احتجاج با مخالفان داخلی و خارجی از جمله موضوعاتی است که در کتاب زید بن وهب انعکاس یافته است.
امام علی (علیه السلام) به گاه نبرد و مبارزه، به تحریض و تهییج سپاهیان خود می‌پرداخت و با خطبه‌های غراء و حماسی، آنان را به مقاومت و پایداری در برابر دشمن دعوت می‌کرد؛ چنان‌که به گزارش زید بن وهب، وقتی سربازان امام علی (علیه السلام) در جنگ صفین به سپاهیان شامی یورش بردند و آنان را به عقب راندند، حضرت به جانب ایشان رفته و با ایراد خطبه‌ای حماسی از آنان قدردانی کرد.
مواعظ اخلاقی و مباحث تربیتی نیز از موضوعاتی است که در غالب خطب امام علی (علیه السلام) مطرح شده است. اهتمام امام علی (علیه السلام) به تربیت اخلاقی و هدایت معنوی انسان‌ها چنان بود که حتی در میدان نبرد و در برابر سپاهیان دشمن نیز به مناجات با خداوند متعال می‌پرداخت و از این طریق قلوب غفلت زده آنان را متوجه خداوند می‌ساخت.
احتجاج با مخالفان و مجادله با معاندان از دیگر موضوعاتی است که در خطب امام علی (علیه السلام) مطرح گردیده است. در مثل، پیش از آن‌که جنگ نهروان آغاز گردد، امام علی (علیه السلام) نزد خوارج رفته و در حالی که در مقابل آنان ایستاده بود، به انذار و اتمام حجت با آنان پرداخت.
پاسخ به سؤالات کلامی و اعتقادی شیعیان و نیز بیان معارف و حقایق توحیدی از دیگر موضوعاتی است که در گزارش‌هایزیدبنوهبازخطبامامعلی(علیه السلام)مطرح شده است.
چاپ خطب امیرالمؤمنین علیه‌السلام
نخستین بار انتشارات دلیل ما به تحقیق و بازیابی مهدی مردانی در پاییز ۱۳۹۳ش در ۱۹۶ صفحه چاپ کرده است.
تحقیق و بازیابی این کتاب از درون مصادر متقدم، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در رشته علوم حدیث بوده، که به دلیل تحقیق خوب و اتقان متن، انتشارات دلیل ما به چاپ آن اقدام کرده است.
نویسنده در سخن آغازین، ضمن برشماری شاخصه‌های بازیابی متون، و پیشینۀ بازیابی متون حدیثی، ویژگی‌های ساختاری کتاب را بیان کرده و در ادامه به چگونگی تدوین و نگارش کتاب اشاره کرده است.
سپس متن کتاب را در سه بخش به سامان رسانده است:
بخش اول: شناخت نامه زید بن وهب و کتاب وی؛ این بخش در دو فصل به انجام رسیده؛ در فصل اول شخصیت شناسی زید مورد توجه قرار گرفته و در فصل دوم کتاب زید بن وهب (خطب امیرالمؤمنین) ضمن معرفی کتاب و معناشناسی عنوان آن، عبارات عنوان کتاب (خُطَب أمیرالمؤمنین علی المنابر في الجُمَع و الأعیاد و غیرها) تحلیل شده است.
بخش دوم: مبانی و روش‌های بازیابی کتاب زید؛ این بخش شامل دو فصل است: الف) مبانی بازیابی کتاب زید که به مبنای سند شناسی، مبنای متن شناسی، و مبنای کتابشناسی پرداخته شده؛ و فصل دوم روش‌های بازیابی کتاب زید (روش‌های تحلیل اسنادی، تحلیل محتوایی، و تحلیل کتابشناختی) توضیح داده شده است.
بخش سوم: بازیابی کتاب زید بن وهب؛ شامل دو فصل است:
فصل اول کتاب زید بن وهب را نقل کرده است: ابتدا خطبه نماز جمعه نقل شده و سپس روایات پیکار صفین، و پیکار نهروان آمده است.
فصل دوم متون زید بن وهب را نقل کرده است: در این قسمت روایاتی همچون پاسخ امام علی علیه‌السلام به مشاورۀ مخالفان ابوبکر، سخنان امام علی علیه‌السلام دربارۀ کشتگان جمل، خوراک امام علی علیه‌السلام، حکم ارث، صداقت اباذر، شمایل امام علی علیه‌السلام، سخن امام علی علیه‌السلام با گروه یمانی و … نقل شده است.
پایان بخش کتاب ضمیمه‌ای با عنوان کتاب زید بن وهب در آیینۀ آمار است که در جدول‌های جداگانه، شبکه اسناد روایات زید بن وهب به تصویر کشیده شده است.
کتاب زید بن وهب جهنی (م ۸۴ق)، بازیابی یکی از نخستین نگاشته ها دربارۀ خطب امیر مؤمنان علی علیه السلام، مهدی مردانی، انتشارات دلیل ما، پاییز ۱۳۹۳ش، قم.
منابع:
مقدمۀ کتاب زید بن وهب جهنی؛ مجله پژوهشهای قرآن و حدیث، مقالۀ «کتاب زید بن وهب جهنی، از کهن‌ترین مصادر نهج‌البلاغه» نوشتۀ مهدی مردانی (سال چهل و چهارم، شماره ١، بهار و تابستان ١٣٩٠)